Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
 
  
           
 
 
Apardığımız tədqiqatların nəticələri yuxarıda göstərilənləri tamamilə təsdiq edir. Relyefin 
kölgəli  (şimal-qərb)  baxarlı  yamaclarda  yayılmış  dağ-çəmən  torpaqların  genetik  profili  üçün 
yaxşı  aqreqatlaşmış  dənəvari  strukturaya  malik  qalın  çimli-akkumlyativ  qatın  (AUv+AUr=30-
35sm)  formalaşması, humusun (14,02±1,91), ümumi azotun (0,67±0,09 %) və udma tutumunun 
(51,28±5,75 mq-ekv) kifayət qədər yüksək olması, zəif turş mühit (pH 5,75±0,23 ) nisbətən ağır 
qranulometrik  tərkib  (<0,01mm=51,75±3,74;<0,001mm=14,64±3,22%)  və  s.  əlverişli 
morfogenetik  xüsusiyyətlər  və  diaqnostik  göstəricilər  xarakterikdir.  Bu  torpaqlar  həmçinin 
nisbətən qalın (80-100sm) narın torpaq layına və yüksək potensial münbitliyinə malik olması ilə 
fərqlənir. 
Günəşli  (cənub-şərq)  baxarlı  yamaclarda  yayılmış  dağ-çəmən  torpaq  areallarında 
hidrotermiki  rejimin  nisbətən  dəyişməsi,  yəni  istiliyin  artması  və  əksinə  nəmliyin  azalması 
təsirindən  bitki  örtüyünün  seyrəkləşməsi  və  erozoya  prosesinin  güclənməsinə  səbəb  olur. 
Mövcud təbii-ekoloji şəraitin təsirindən torpaqda strukturanın pozulması çimli-akkumlyativ qatın 
(AUvz=20-25sm), humusun (10,8±2,3 %), ümumi azotun (0,48 ± 0,26 %)  və udma tutumunun 
(40,93±3,94 mq-ekv) xeyli azalması, torpaq mühitinin neytral (pH=6,0-6,4±0,21) xarakter alması 
və  qranulometrik  tərkibin  nisbətən  yüngülləşməsi  (<0,01mm=36,04±2,42;  <0,001mm=  9,41 
±1,36 %) müəyyən edilmişdir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  oxşar  morfogenetik  xüsusiyyətlər  müxtəlif  baxarlı  yamaclarda 
formalaşan dağ-meşə-çəmən torpaqların profilində nəzərə çarpır.  
Göygöl Milli Parkının orta dağlıq qurşağında (1100-1800m) daha geniş əraziyə malik olan 
dağ-meşə qonur və dağ-meşə qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. 
M.E.Salayev (1966,1991), Ş.G.Həsənov (1978) və b. göstərdiyi kimi dağ-meşə torpaqların 
morfogenetik  quruluşuna  relyef  şəraiti,  xüsusən  yamacların  meyilliyi  və  baxarlığı  əhəmiyyətli 
təsir edir.  
Müəlliflərin  göstərdikləri    apardığımız  müqayisəli-coğrafi  tədqiqatlara    tamamilə  uyğun 
gəlir. Etalon tədqiqat sahəsinin kölgəli şimal-qərb baxarlı az meylli yamaclarında yayılmış tipik 

---

 
 
 
 
dağ-meşə  qonur  torpaqlar  üçün  genetik  qatların  aydın  formalaşması  (AUz-A/B-Bt-C)  nisbətən 
qalın örtüyə malik meşə döşənəyi (AO= 3,5-4,0sm), dənəvari-qozvari strukturalı qaramtıl-qonur 
rəngli akkumlyativ humus qatı (AUz+A/B=20-25sm), bütün profilin karbonatlardan yuyulması, 
xüsusən  orta  qatın  (Bt=25-30sm)  yüksək  gilləşməsi  (<0,001mm=30,67±5,27%;  <0,01mm= 
67,48±2,94 %) və s. morfogenetik göstəricilər xarakterikdir. Əlverişli torpaqəmə-ləgəlmə şəraiti 
yüksək humuslu (10,31±1,48 %) qatın formalaşmasına səbəb ol-muşdur. Bu torpaqlar həmçinin 
yüksək  udma  tutumu  (41,37±2,49  mq-ekv),  zəif  turş  mühit  (pH=5,67±0,60)  və  s.  diaqnostik 
göstəricilər ilə fərqlənir .         

---

 
 
 
 
Dağ-çəmən və dağ-meşə-çəmən torpaqların diaqnostik göstəricilərinin riyazi-statistik təhlili 
                                                                                                                                                                                   Cədvəl 1 
Göstəricilər 
Dağ-meşə 
Dağ-meşə-çəmən 
Kölgəli  yamaclar 
Günəşli yamaclar 
Kölgəli yamaclar 
Günəşli yamaclar 
 
Genetik qatlar və   
dərinlik, sm 
 
AUv  16,00 ± 2,36 
AUz  18,25 ± 3,91 
A/Bp   21,25 ± 2,97 
C/L   20,75 ± 3,50 
 
AUv  13,20 ± 2,21 
AUz  15,25 ± 2,23 
A/Bp  15,37 ± 1,69 
C/L   13,00 ± 0,54 
AO = 3,0-4,0 
AUvr  12,00  ± 1,47 
A/Bp  15,50  ± 0,52 
Bt     24,00  ± 1,68 
C/L 30,00  ± 2,70 
AO = 2,0-3,0 
AUvr  8,55  ± 2,08 
A/Bp  12,43  ± 2,85 
Bt     21,55  ± 0,58 
C/L 20,00  ± 1,67 
Struktura 
AUvr dənəvari 
A/Bp xırda kəltənvari 
AUvr dənəvari 
A/Bp xırda kəltənvari 
AUvr dənəvari 
A/Bp qozvari 
AUvr dənəvari 
A/Bp qozvari 
 
Humus, % 
AUv 14,62 ± 0,91 
AUz  6,95 ± 0,72 
A/Bp   4,23 ± 0,78 
AUv 10,80 ± 1,29 
AUz  5,24 ± 1,00 
A/Bp   3,35 ± 0,41 
AUvr 11,09 ± 1,04 
A/Bp  4,28  ±  0,95 
Bt   2,19   ±  0,67 
AUr 8,87 ± 1,16 
A/Bp  5,05  ±  0,96 
Bt   2,16   ±  0,64 
 
Azot, % 
AUv 0,67 ± 0,09 
AUz  0,45 ± 0,07 
A/Bp   0,29 ± 0,07 
AUv 0,48 ± 0,26 
AUz  0,29 ± 0,05 
A/Bp   0,21 ± 0,26 
AUvr 0,53 ± 0,14 
A/Bp  0,26  ±  0,09 
Bt   0,17   ±  0,10 
AUvr 0,44 ± 0,13 
A/Bp  0,34  ±  0,15 
Bt   0,18   ±  0,02 
 
C:N 
AUv 12,38 ± 0,69 
AUz  8,93 ± 0,23 
A/Bp   8,65 ± 0,65 
AUv 9,50 ± 0,87 
AUz  8,98 ± 0,42 
A/Bp   9,43 ± 0,75 
AUvr 11,90 ± 1,34 
A/Bp  9,85  ±  1,18 
Bt   8,45 ±  0,78 
AUvr 10,80 ± 0,99 
A/Bp  8,80  ±  0,49 
Bt   7,15   ±  0,84 
 
Udulmuş əsasların 
 cəmi, mq-ekv 
AUv 51,28 ± 2,75 
AUz  39,90 ± 2,87 
A/Bp  8,65 ± 3,49 
AUv 45,78 ± 3,94 
AUz  40,93 ± 3,91 
A/Bp  33,60 ± 4,15 
AUvr 32,70 ± 1,30 
A/Bp  27,65  ±  1,02 
Bt   30,35 ±  1,74 
AUvr 24,00 ± 2,46 
A/Bp  25,80  ±  1,31 
Bt   25,45   ±  1,68 
 
pH su məhlulunda 
AUv 5,75 ± 0,23 
AUz  6,05 ± 0,12 
A/Bp   6,23 ± 0,13 
AUv 6,05 ± 0,21 
AUz  6,45 ± 0,23 
A/Bp   6,15 ± 0,62 
AUvr 5,60 ± 0,40 
A/Bp 5,45  ± 0,68 
Bt  5,10 ± 0,88 
AUvr 6,40 ± 0,15 
A/Bp  6,25 ± 0,54 
Bt  6,25   ± 0,36 
 
Qranulometrik 
tərkib 
 
<0,001mm 
AUv 14,64 ± 3,22 
AUz  16,29 ± 3,93 
A/Bp  19,07 ± 3,88 
AUv 9,41 ± 1,36 
AUz  11,37 ± 2,65 
A/Bp  14,21 ± 6,72 
AUvr 13,24 ± 1,71 
A/Bp 13,87  ± 1,38 
Bt  20,02 ± 1,52 
AUvr 9,70 ± 1,36 
A/Bp  12,60 ± 1,58 
Bt  14,56  ± 2,11 
 
<0,01mm 
AUv 51,75 ± 3,74 
AUz  54,74 ± 2,58 
A/Bp   56,93 ± 3,36 
AUv 35,84 ± 3,13 
AUz  36,82 ± 2,42 
A/Bp   40,79 ± 3,74 
AUvr 47,62 ± 2,19 
A/Bp 52,34  ± 1,16 
Bt  54,80 ± 2,83 
AUvr 36,05 ± 2,14 
A/Bp  39,62 ± 2,92 
Bt  42,48   ± 3,12 

---