Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
 
antropogen  amillərin  təsiri  xüsusən  maşın-mexanizmlərlə  intensiv  becərmənin  nəti-  cəsində  
mədəniləşmiş  qəhvəyi  torpaqların  qranulometrik  tərkibində  köklü  dəyişikliklər  baş  vermişdir. 
Əkin qatının strukturasının pozularaq tozlu-kəltənvari xarakter alması nəticəsində qranulometrik 
tərkibi  xeyli  agırlaşmışdır.  Belə  ki,  təbii-xam  torpaqların  üst  qatında  fiziki  gilin  (<0,01mm) 
miqdarı 60,4-63,0) ,  
 
Təbii və mədəniləşmiş qəhvəyi torpaqların aqrokimyəvi göstəriciləri 
                                                                                                                          Cədvəl 2 
 
Kəsi-
min 
№-si 
Dərinlik, 
sm-lə 
Azot 
Fosfor 
Kalium 
N/NO
3 
mq-kq 
N/NH
3 
mq-kq 
N/NH
3
 + 
N/NO
3 
mq-kq 
Ümumi 
%-lə 
Mütəhər-
rik mq/kq 
Ümumi 
%-lə 
Mübadi-
ləvi 
mq/kq 
Qəhvəyi torpaqlar – Göytəpə q. bələdiyyəsi (kollu-meşə) 
72 
0-20 
18,43 
6,08 
24,51 
0,21 
36,73 
1,945 
238,6 
20-40 
17,46 
5,86 
23,32 
0,19 
35,10 
1,340 
214,4 
40-60 
14,35 
4,99 
19,34 
0,16 
23,33 
1,140 
166,2 
60-80 
12,07 
4,56 
14,26 
0,12 
16,66 
0,984 
133,7 
80-100 
10,35 
3,91 
14,26 
0,12 
16,66 
0,984 
126,5 
100-120 
8,62 
3,04 
11,66 
0,10 
12,60 
0,950 
112,0 
Qəhvəyi torpaqlar – Alar k. bələdiyyəsi  (təbii kollu ot örtüyü) 
70 
0-20 
14,55 
4,39 
19,54 
0,20 
35,10 
1,945 
222,9 
20-40 
12,07 
4,56 
16,63 
0,18 
22,77 
1,256 
181,9 
40-60 
11,21 
3,91 
15,12 
0,16 
17,77 
1,140 
159,0 
60-80 
8,62 
3,04 
11,66 
0,14 
12,60 
1,084 
142,1 
80-100 
7,76 
2,82 
10,58 
0,11 
12,60 
1,084 
118,0 
100-120 
6,90 
2,60 
9,50 
0,10 
9,56 
0,950 
93,9 
Mədəniləşmiş  qəhvəyi torpaqlar – Alar k. bələdiyyəsi  (dənli-taxıl əkini) 
73 
0-20 
2,76 
3,25 
11,01 
0,16 
17,77 
1,340 
181,9 
20-40 
7,76 
3,04 
10,80 
0,15 
12,60 
1,256 
133,7 
40-60 
6,90 
2,82 
9,72 
0,13 
10,86 
1,140 
126,5 
60-80 
6,90 
2,60 
9,50 
0,11 
9,13 
1,084 
118,0 
80-100 
6,04 
2,17 
8,21 
0,10 
8,69 
0,984 
100,0 
100-120 
6,04 
1,93 
7,99 
0,09 
5,06 
0,950 
93,9 
Mədəniləşmiş  qəhvəyi torpaqlar – Qarazəncir k. bələdiyyəsi  (2007-ci ildən üzüm bağı) 
75 
0-20 
12,07 
4,78 
16,85 
0,19 
23,33 
1,945 
212,0 
20-40 
11,21 
4,12 
15,33 
0,18 
21,11 
1,256 
198,8 
40-60 
11,21 
3,91 
15,12 
0,16 
19,44 
1,140 
126,5 
60-80 
9,48 
3,47 
12,95 
0,14 
12,17 
1,084 
102,0 
80-100 
7,76 
2,82 
10,58 
0,10 
10,00 
0,984 
96,4 
100-120 
6,90 
2,60 
9,50 
0,09 
9,13 
0,950 
84,3 
Mədəniləşmiş  qəhvəyi torpaqlar – Qarazəncir k. bəl-si  (1975-1993; 2005-ci ildən üzüm bağı) 
82 
0-20 
12,07 
4,99 
17,06 
0,20 
23,33 
1,945 
225,3 
20-40 
7,76 
4,56 
12,32 
0,18 
21,66 
1,256 
198,8 
40-60 
7,76 
4,12 
11,88 
0,16 
18,88 
1,140 
114,4 
60-80 
6,90 
3,69 
10,59 
0,14 
12,60 
1,084 
102,4 
80-100 
6,04 
2,82 
8,86 
0,10 
10,43 
0,984 
90,3 
100-120 
6,04 
2,39 
8,43 
0,09 
9,56 
0,950 
78,3 
Mədəniləşmiş  qəhvəyi torpaqlar – Alar k. bələdiyyəsi (1975-1993; 2005-ci ildən üzüm bağı) 
85 
0-20 
9,48 
3,69 
13,17 
0,18 
21,66 
1,340 
204,8 

---

 
 
 
 
20-40 
8,62 
3,25 
11,87 
0,16 
18,33 
1,256 
191,5 
40-60 
7,76 
3,04 
10,80 
0,14 
12,60 
1,140 
155,4 
60-80 
7,76 
2,82 
10,58 
0,12 
10,43 
1,084 
114,4 
80-100 
6,90 
2,39 
9,29 
0,10 
9,53 
0,984 
96,4 
100-120 
6,04 
2,17 
8,21 
0,09 
8,69 
0,950 
90,37 
 
lil  hissəciklərinin  (<0,001mm)  26,6-27,9  %  oldugu  halda,  üzüm  bağı  altındakı  torpağın  əkin 
qatında  onların  miqdarı  (<0,01mm=65,6-69,4  %;  <0,001mm=38,8-43,2  %)  xeyli  artmışdır. 
Bərkimiş  əkinaltı  qatda  istər  fiziki  gilin  (75,1-78,4  %)  və  istərsə  də  lil-kolloid  hissəciklərinin 
maksimum  miqdarının  (38,5-41,2  %)  toplanması  qeyd  olunur.  Lakin,  orta  və  dərin  qatlarda 
qranulometrik tərkibdə kəskin fərq  nəzərə çarpmır. 
Azərbaycan    torpaqlarının  aqrokimyəvi  xüsusiyyətlərini  və  gübrələmə  sistemini  ilkin 
öyrənən  R.Q.Hüseynov  (1961,1972)  qəhvəyi    torpaqların  azot,  fosfor  və  kalium-la  ümumi  və 
mənimsənilən  formaları  ilə  yaxşı  təmin  olunduğunu  göstərmişdir.  Apar-dığımız  müqayisəli 
aqrokimyəvi  tədqiqatlar  nəticəsində  təbii-xam  və  üzüm  bitkisi  al-tında  istifadə  edilən  qəhvəyi 
torpaqların  qida  maddələri  ilə  müasir  dövrdə  də  kifayət  qədər  təmin  olunduğu  müəyyən 
edilmişdir. Belə ki, təbii-qəhvəyi torpaqların humusla və ümumi azotla zəngin olan üst qatlarında 
qida  maddələrinin  ümumi  (N=0,35-0,44%;  P
2
O
5
=0,18-0,21%;  K
2
O=1,35-1,94%)  və 
mənimsənilən  formaları  (N/NH
3
=  14,6-18,4mq/kq;  N/NO
3
=4,5-6,14mq/kq;  P
2
O
5
=22,7-
36,5mq/kq; K
2
O= 225-238 mq/kq) təşkil edir. 
Əlverişli  potensial  aqronomik  xüsusiyyətlərə  malik  üzüm  bitkisi  altında  istifadə  edilən 
mədəniləşmiş  qəhvəyi  torpaqların  əkin  qatında  qida  maddələrinin  ümumi  formaları  (N=0,26-
0,30%;  P
2
O
5
=0,18-0,20%;  K
2
O=1,25-1,95%)  ilə  yaxşı  təmin  olun-muşdur.  Torpağın  0-20  sm 
qatında  udulmuş  ammonyak  azotunun  miqdarı  9,5-12,1  mq/kq,  nitrat  azotu  4,8-5,0  mq/kq, 
mütəhərrik  fosfor  21,7-23,5  mq/kq  və  mübadilə  olunan  kalium  isə  205,0-225,0  mq/kq  dəyişir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  üzüm  bağı  salınarkən  dərin  plantaj  şumun  aparılması  nəticəsində 
humusla zəngin olan üst qatın əkinaltı və orta qatla qarışaraq mədəniləşmiş qalın qatın (45-50sm) 
formalaşması  və  mütəmadi  optimal  üzvi  (peyin)  və  mineral  gübrələmə  sisteminin  təsirindən 
torpağın alt qatlarında da mənimsənilən qida maddələrinin nisbətən çoxdur. 
Lakin,  üzüm  bağlarından  fərqli  olaraq,  dənli-taxıl  bitkilərinin  monokulturası altında  uzun 
müddət  istifadə  olunan  qəhvəyi  torpaqlarda  ümumi  (N=0,16-0,18%;  P
2
O
5
=0,13-0,16%; 
K
2
O=1,0-1,3%) və mənimsənilən qida maddələrərinin formaları ilə nisbətən zəif təmin olunması 
(N/NH
3
=6,0-7,0mq/kq;  N/NO
3
=2,0-3,0mq/kq;  P
2
O
5
=10,0-15,0mq/kq;  K
2
O=134-182mq/kq)  
müəyyən  edilmişdir.  Bu  yəqin  ki,  bir  tərəfdən  dənli-taxıl  bitkilərinin  tərəfindən  torpaqda  daha 
çox qida maddələrini götürməsi, digər tərəfdən isə üzvi-mineral gübrələmə sisteminin az tətbiq 
edilməsi ilə əlaqədardır.  
Aparılmış  müqayisəli  tədqiqatlar  əsasında  Lənkəran  Muğanı  (Cəlilabad  r-nu)  dənli-taxıl 
bitkilərinin  monokultarasına  nisbətən  üzüm  plantasiyaları  altında  dəmyə  şəraitdə  uzun  müddət 
istifadə  edilən  qəhvəyi  torpaqların  genetik  profilində  əkin  (AU'az=25-30  sm)  və  əkinaltı 
qatlardan  (AU"az=20-25sm)  ibarət  əlverişli  aqro-nomik  xüsusiyyətlərə  malik  yüksək  humuslu 
(3,6-4,0 %) və qida maddələrinin ümu-mi (N=0,26-0,30%; P
2
O
5
=0,18-0,20%; K
2
O=1,34-1,95%)  
və  mənimsənilən  formaları  (N/NH
3
=10,0-12,0mq/kq;  N/NO
3
=4,0-5,0mq/kq;  P
2
O
5
=18,0-23,0 
mq/kq;  K
2
O=191-225mq/kq)    ilə  yaxşı  təmin  olunmuş      mədəniləşmiş  qalın  qatın  (45-50sm) 
formalaş-ması müəyyən edilmişdir. 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.  Aslanova  R.H.      Boyuk  Qafqazm  dağ  boz-qəhvəyi  torpaqların  diaqnostikasına  kölgəli  və 
günəşli yamacların təsiri. //ATC-nin əsarləri, X cild, I hissə, Bakı-2005, s. 159-166. 
2. Həsənov V.H., Məmmədov M.İ., Aslanova R.H., İsmayılov B.N.  Gəncə-Qazax massivi boz-
qəhvəyi  (şabalıdı)  torpaqların  morfogenetik  diaqnostikasına  üzüm  bitkisinin  təsiri  // 

---