Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
Ключевые слова: горох, нут, фасоль, соя, бобы, симбиоз, цеолит, минераль, фиксация, спонтан Key words: pea, chickpea, bean, soya beans, symbiosis, zeolite, mineral, fixation, spontaneous Təbii seolit-nadir mineral xammaldır. Ondan xalq təsərrüfatının bir çox sahələrində, xüsusilə kənd təsərrüfatında geniş şəkildə istifadə olunur. Seolit haqqında ilk yazılı məlumat 1756-cı ildə İsveç tədqiqatçısı A.Kronsted tərəfindən verilmişdir. O, tədqiqat apardığı minerala seolit adı vermişdir ki, bu da yunan dilində “Qaynayan daş “ mənasını verir. Bərk cisimlər tərəfindən buxarın və qazların udulması hələ eramızdan əvvəl məlum idi. Lakin əsaslı elmi tədqiqat işləri yalnız XVII əsrin axırlarında başlanmışdır. 1909-cu ildə F.Qranje müşahidə edir ki, şabarit (seolitin bir növüdür) havanı, hidrogeni, kükürd qazını, yodu, bromu yüksək temperaturada hətta civə buxarını belə tutub saxlayır. XX əsrin birinci yarısında ABŞ, Yaponiya, Fransa, Almaniya və digər ölkələrdə seolit yataqları aşkar edilmiş və dərhal onun geniş istifadəsinə başlanılmışdır. Ötən əsrin ortalarında Azərbaycanın Tovuz rayonunda yüksək qumlu mardenit və klinoptilolit mənşəli seolit yataqları kəşf edilmiş və üzərində tədqiqat işləri aparılaraq, onun tətbiq sahələri müəyyən edilmişdir (3]. Naxçıvan Muxtar Respublikasında da ümumi ehtiyatı 8 milyon tondan artıq olan yüksək keyfiyyətli seolit yataqları aşkar edilmişdir. Muxtar Respublika ilə qonşu olan Türkiyə və İran İslam Respublikasında seolitdən artıq çoxdandır ki, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində, xüsusilə də kənd təsərrüfatında geniş istifadə edilir. Qiymətli təbii mineral olan seolitdə yüksək uduculuq qabiliyyəti olduğundan kənd təsərrüfatı bitkilərinə tətbiqi zamanı əkinlərə verilmiş gübrələrin yuyularaq torpağın dərin qatlarına keçməsinin və yeraltı suların çirklənməsinin qarşısını alır. Seolit torpağa verilmiş mineral və üzvi gübrələri, eləcə də suyu udaraq uzun müddət özündə saxlayır, kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatına uyğun miqdarda onlara tədricən ötürür. Bu proses həm tətbiq olunmuş gübrələrin və həm də suyun itkisiz, səmərəli istifadəsinə əlverişli şərait yaradır. Ağır gilli və gillicəli torpaqlara seolit verilərkən torpaq hissəciklərinin bir-birinə sıx yapışmasının qarşısını alır, onun daima yumşaq olmasını təmin edir. Belə torpaqlarda havalanma yaxşılaşır ki, nəticədə bitkilərdə kök tənəffüsü üçün əlverişli şərait yaranır. Seolitin bu xüsusiyyətindən kənd təsərrüfatında və şəhərlərin yaşıllaşdırılmasında geniş şəkildə istifadə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, seolit mineralını bir il tətbiq etməklə, ondan 5-6 il istifadə etmək olur. Bu mineral öz keyfiyyətini bu müddət ərzində qoruyub saxlayır (şəkil 1) [1, 3]. Seolitin torpaq strukturunun yaxşılaşdırılmasına, uduculuq qabiliyyətinə, meliorativ xüsusiyyətlərinə, həmçinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artırılmasına aid Azərbaycanda “Aqrokimya və Torpaqşunaslıq” və Elmi-Tədqiqat Hidromeliorasiya və Mexanizasiya İnstitutunda bir çox tədqiqatlar aparılmış, müsbət nəticələr alınmışdır [3]. Naxçıvan MR-də ehtiyatı 8 mln. ton olan seolit yataqlarının olmasına, və burada bir neçə elmi-tədqiqat müəssisələrinin fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, bu qiymətli mineral sərvət indiyə qədər tədqiqatlara cəlb olunmamışdır. Bu baxımdan müraciət etdiyimiz mövzu yenidir və Naxçıvan seolitinin paxlalı bitkilər üzərində sınağı ilk dəfədir ki, tərfimizdən aparılır. Тorpaq münbitliyinə yerli seolit mineralının təsirini öyrənmək üçün tarla təcrübələri 2008- 2010-cu illər ərzində AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutunun Babək rayonunun Şıxmahmud kəndi ərazisində yerləşən «Nəbatat bağı»-nın təcrübə sahəsində qədimdən suvarılan- boz torpaqlar şəraitində qoyulmuşdur. Tədqiqat aparılacaq sahə payızda seçilərək, alaq otlarından və sələf bitkisinin qalıqlarından təmizlənmiş, hektara 10 ton hesabı ilə narınlaşdırılmış seolit səpilərək, 25-30 sm dərinlikdə şumlanmışdır. İlk yazda təcrübə sahəsindəki alaq otlarını məhv etmək məqsədilə sahəyə herbisid çilənmişdir. Sonra sahəyə yenidən 5 (cəmi 15 ton) ton/ha normasında seolit səpilərək çizellənmiş və topanlanmışdır. Şək.1 Seolit mineralının şum altına verilməsi Seolitin tətbiqi üçün tarla təcrübələrində noxud (nut)-(Cicer orientinum L.) bitkisinin ICARDA-dan (Quraq Bölgələrdə Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları Beynəlxalq Mərkəzi) alınmış 20 sortu, 4 il müddətində Naxçıvan MR-in müxtəlif rayon və kəndlərindən ekspedisiyalar zamanı toplanılmış və genofonda daxil edilmiş lobya (Phaseolus (Tourn) L.) bitkisinin 18 forması, Azərbaycan Elmi Tədqiqat Əkinçilik İnstitutundan alınmış soya (Glycine hispida) bitkisinin 3 sortu və genofonda daxil edilmiş at paxlasının 2 forması üzərində sınaq işləri aparılmışdır. Noxud (nut)-(Cicer orientinum L.) Dənli paxlalı bitkilərdən ərzaq bitkisi kimi ən geniş yayılanı nutdur. Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvan MR-də onu noxud adlandırırlar. Naxçıvan Muxtar Respublikasında noxud bitkisinin əkin sahələrinin artım tempi aşağı olsa da, ilbə-il artım müşahidə olunur. 2004-cü ildə bu bitki altında olan torpaq sahəsi 687 hektar olduğu halda, 2010-cu ildə 1200 hektara çatmışdır. Belə ki, son beş ildə noxud bitkisinin əkinləri iki dəfəyə yaxın artmışdır. Tədqiqatların davam etdiyi 2008-2010-cu illər ərzində bu bitki üzərində fenoloji müşahidə və biometrik ölçmələr aparılmışdır. Bütün sortlarda nəzarət variantına nisbətən seolit tətbiq olunmuş variantda artımlar müşahidə olunmuşdur. Eyni zamanda məhsuldarlıqda da nəzərə çarpacaq dərəcədə artım olmuş və 3 ildən orta hesabla sortlar üzrə 4-7 sen/ha təşkil etmişdir. Şək. 2 Noxud bitkisinin köklərində müştərək yaşayan kökyumurucuq bakteriyaları Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|