Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
 
Relyefin müxtəlif meylli günəşli (cənub-şərq) baxarlı yamaclarda yayılmış dağ-meşə qonur 
torpaqlar  morfogenetik  quruluşuna  və  diaqnostik  göstəricilərinə  görə  yuxarıda  araşdırılan 
variantlardan  kəskin  fərqlənir.  Burada  dağ-meşə  qonur  torpaqların  əsasən  qalıq  karbonatlı 
yarımtiplərinin elementar torpaq arealları üstünlük  təşkil adir. Dik yamaclı, isti hidrotermiki və 
relyef  şəraiti  meşələrin  tədricən  seyrəkləşməsinə,  bu  isə  öz  növbəsində  meşə  döşənəyinin 
(AO=2,5-3,0sm) və narın torpaq layının qısalmasına (50-70sm) səbəb olur. 
Günəşli  (cənub-şərq)  baxarlı  yamaclarda  eroziya  prosesinin  tədricən  çürüntü  qatın 
(AUz+A/B=3,16±1,73sm),  humusun  miqdarının  (6,80±1,48  %),  udma  tutumunun  (27,97±3,92 
mq-ekv)  xeyli  azalması,  torpaq  mühitinin  neytral  (pH=6,07  ±0,24)  xarakter  alması  və 
qranulometrik 
tərkibin 
nisbətən 
yüngülləşməsi 
(<0,01 
mm=37,64±3,12%; 
<0,001mm=12,49±3,92 %) müəyyən edilmişdir (cədvəl 2).  
Göygöl  MP  dağ-meşə  qəhvəyi  torpaqlar  dəniz  səviyyəsindən  1100-1600m  hündürlükdə 
yerləşməklə kserofil dağ-meşələri və kolluqlar altında yayılmışdır. 
Apardığımız  tədqiqatlar  əsasında  müəyyən  edilmişdir  ki,  kölgəli  və  günəşli  baxarlı 
yamacların dağ-meşə qəhvəyi torpaqların morfogenetik göstəricilərinə təsiri yuxarıda araşdırılan 
dağ-meşə qonur torpaqlarla oxşarlıq təşkil edir. Bunu dağ-meşə qəhvəyi torpaqların diaqnostik 
göstəricilərinin  riyazi-statistik  təhlili  daha  əyani  təsdiq  edir.  Belə  ki,  optimal  torpaq-ekoloji  və 
relyef  şəraitinə  malik  kölgəli  şimal-qərb  baxarlı  yamaclarda  yayılmış  dağ-meşə  qəhvəyi 
torpaqlarda  da  akku-mulyativ  çürüntü  qatın  (AUz=20-25sm),  humusun  miqdarının  (5,21±1,61 
%),  udma  tutumunun  (41,53±1,22mq-ekv)  xeyli  azalması,  zəif  qələvi  mühit  (pH=7,21  ±0,23), 
qranulometrik 
tərkibin 
nisbətən 
yüngülləşməsi 
(<0,01mm 
=51,87±1,41%; 
<0,001mm=18,65±2,81 %) aydın nəzərə çarpır. 
Göygöl  MP  torpaq  örtüyü  strukturlarının  səciyyəsi.  Qəbul  olunmuş 
metodikalara  uyğun  Göygöl  MP-nın  torpaq  xəritəsində  (M1:25000)  TÖS-nın  4  tipi 
ayrılmışdır:  1.  Dalğavari-zolaqlı;  2.  Yelpikvari-zolaqlı;  3.  Simmetriyalı-ağacşəkilli;  4. 
Bordyur. 
Torpaq örtüyünün dalğavari-zolaqlı strukturu- Göygöl MP-nın alp qurşağında 
(2800-3700m)  yüksək  dağ  silsilələrinin  suayırıcı  yamaclarında  çınqıllı  və  çılpaq 
qayalıqlı kəskin parçalanmış relyef sahələrində forma-laşmışdır. TÖS-da yaranan ibtidai 
dağ-çəmən  torpaqlarının  torpaq arealları ilə  dağ  süxurlarının elüvial  aşınma  məhsulları 
komplekslik təşkil edir. 
Yelpikvari-zolaqlı  TÖS-  Göygöl  MP-ın  subalp  qurşağında  (2000-2800m) 
formalaşmışdır. Relyefin plastikası xəritəsinin köməyi ilə TÖS-nın 

---

 
 
 
 
                                                                                                                                                                           
Dağ-meşə qonur və dağ-meşə qəhvəyi torpaqların diaqnostik göstəricilərinin riyazi-statistik təhlili 
Cədvəl 2 
Göstəricilər 
Dağ-meşə qonur 
Dağ-meşə qəhvəyi 
Kölgəli yamaclar 
Günəşli yamaclar 
Kölgəli yamaclar 
Günəşli yamaclar 
 
Genetik qatlar və 
 dərinlik, sm 
AO    =  3,5-4,0 
AUz 15,0 ± 3,97 
A/B 19,67 ± 2,58 
Bt   27,33 ± 2,81 
C  26,33 ± 3,69 
AO   =    2,5-3 
 AUz  9,0 ± 1,73 
A/B 16,33 ± 4,16 
Bt  19,67 ± 2,61 
C   21,33 ± 4,54 
AO = 2,0-2,5 
AU′vz13,25  ± 3,30 
         Au″z 17,25  ± 1,72 
        Bt  24,50  ± 2,50  
B/C 30,75 ±1,89 
C 39,24   ± 2,62 
AO = 1,5-2,0 
AU′vz 7,33  ± 0,94 
AU″z 17,00 ± 1,63 
Bt   21,50  ± 1,69 
B/C  28  ± 4,49 
C  32,25 ±  3,76  
 
Struktura 
AUz dənəvari qozvari 
A/B   qozvari 
Bt   kəltənvari 
AU qozvari 
A/B qozvari- kəltənvari 
B   kəltənvari  
AU dənəvari qozvari  
A/B  qozvari 
B   kəltənvari  
AU dənəvari qozvari  
A/B qozvari  
B   kəltənvari  
 
Humus, % 
AUz 10,31 ± 0,88 
A/B  2,96 ± 0,64 
Bt   1,74 ± 0,39 
AUz 6,80 ± 0,48 
A/B  2,37 ± 0,23 
Bt   1,68 ± 0,48  
AU′vz 7,96 ± 1,53 
AU″z  4,24  ± 0,94 
Bt   2,36   ±  0,97 
AU′vz 5,21 ± 1,61 
AU″z  4,67 ±  0,89 
Bt   2,34   ±  1,16  
 
Azot, % 
AUz 0,44 ± 0,01 
A/B  0,20 ± 0,05 
B   0,16 ± 0,10 
AUz 0,34 ± 0,01 
A/B 0,21 ± 0,05 
B   0,09 ± 0,01  
AU′vz 0,54 ± 0,18 
AU″z 0,34  ±  0,06 
Bt   0,20  ±  0,07 
AU′vz 0,47 ± 0,23 
AU″z  0,43  ±  0,12 
Bt   0,32  ±  0,16  
 
 C:N 
AUz 12,83 ± 1,20 
A/B  10,57 ± 0,66 
Bt   8,43 ± 0,92 
AUz 7,93 ± 1,30 
A/B 7,78 ± 0,92 
Bt   6,70 ± 1,01  
AU′vz 8,53 ± 0,51 
AU″z 7,50  ±  0,69 
    Bt   6,83 ±  1,10 
AU′vz 8,50 ± 0,51 
AU″z  6,92  ±  0,18 
Bt   6,05   ±  0,79  
 
Udulmuş əsasların 
 cəmi, mq-ekv 
AUz 41,37 ± 4,61 
A/B  34,83 ± 2,49 
Bt   37,10 ± 3,34 
AUv 27,97 ± 3,92 
A/B  28,53 ± 2,45 
Bt   25,33 ± 2,53  
AU′vz 44,50 ± 3,90 
AU″z  36,18 ± 2,59 
    Bt 37,30 ±  3,01 
AU′vz 41,53 ± 1,22 
AU″z  33,75  ±  0,85 
Bt  32,30   ±  1,25 
 
pH su məhlulunda  
AUz 6,37 ± 0,60 
A/B  6,63 ± 0,61 
Bt   7,13 ± 0,80 
AUz 6,77 ± 1,24 
A/B  6,97 ± 1,15 
Bt   7,10 ± 1,03 
AU′vz 7,05 ± 0,19 
AU″z 7,20  ± 0,21 
    Bt  7,58 ± 0,44 
AU′vz 7,87 ± 0,23 
AU″z  7,30 ± 0,50 
Bt  7,50   ± 0,44 
 
Qranulometrik 
tərkib, % 
 
<0,001mm 
AUz 19,31 ± 4,11 
A/B 23,64 ± 5,43 
Bt   30,67 ± 5,27 
AUz 12,49 ± 3,92 
A/B 16,35 ± 4,45 
Bt   24,97 ± 4,45  
AU′vz 21,46 ± 2,30 
AU″z 25,83  ± 5,12 
    Bt  31,08 ± 3,04 
AU′vz 18,65 ± 2,81 
AU″z  25,66 ± 2,53 
Bt  29,11  ± 2,75 
 
<0,01mm 
AUz 50,94 ± 2,36 
A/B  60,19 ± 3,77 
Bt   67,48 ± 2,94 
AUz 37,64 ± 3,12 
A/B  45,68 ± 4,69 
Bt   52,07 ± 3,11  
AU′vz 60,01 ± 3,08 
AU″z 65,33  ± 4,67 
    Bt  67,40 ± 3,12 
AU′vz 51,87 ± 1,41 
AU″z  60,68 ± 0,32 
Bt    62,32 ± 1,76 

---