Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
iki  səviyyəsi  müəyyyən  edilmişdir.  Birinci  xətt  dəniz  səviyyəsindən  2200-2800m,  ikinci 
isə  2000-2200m  hündürlükləri  əhatə  edir.  Təşkilin  1-ci  səviyyəsində  uzunsov  xırda  dağ 
çökəklikləri  ilə  parçalanması  nəticəsində  ya-ranan  kölgəli  və  günəşli  baxarlı  yamacları 
əhatə  edir.  TÖS-un fonunu əsa-sən çimli dağ-çəmən  və çimli-torflu  dağ-çəmən torpaqları 
təşkil edir. İkinci səviyyədə isə subalp qurşağı ilə orta dağlıq qurşağın keçidi arasında rel-
yefin nisbətən az parçalanmış sahələrində dağ-çəmən-meşə torpaqları ya-yılmışdır. 
Torpaq örtüyünün simmetriyalı-ağacşəkilli strukturu- Göygöl MP-nın orta dağlıq 
zonasının  yuxarı  hissəsini  (1500-2000m)  əhatə  edir.  Mürəkkəb  geomorfoloji  quruluşa 
malik  bu  ərazidə-suayırıcıları,  dərin  çay  dərələrinin  yaratdığı  müxtəlif  baxarlı  yamacları, 
göl  ətrafı  çökəklikləri  və  s.  rel-yef  formaları  mövcuddur.  Relyefin  plastikası  və  torpaq 
xəritələrindən  göründüyü  kimi  müxtəlif  baxarlı  yamaclarda  relyefin  simmetriyaya  oxşar 
ağacşəkilli TÖS formalaşmışdır. Ərazidə yer səthinin mürəkkəbləşməsi ilə əlaqədar olaraq 
kölgəli  və  günəşli  baxarlı  yamaclarında  formalaşan  dağ-meşə  qonur  torpaqların 
simmetriyalı-ağacşəkilli TÖS-da oxşarlıq nəzərə çarpır ki, buna görə də simmetrik oxşarlıq 
yaranır. 
Torpaq örtüyünün bordyur tipli strukturu- Göygöl MP-nın orta dağlıq zonasının 
dəniz  səviyyəsindən  1100-1500m  hündürlükdə  olan  hissəsində  formalaşmışdır.  Bordyur 
tipli TÖS ilk baxımdan nisbətən eyniləşən dairəvi və zolaqşəkilli formada olub eynicinsli 
dağ-meşə  qəhvəyi  torpaq  arealları  ilə  təqdim  olunur.  Lakin,  torpaq  strukturlarının  maddi 
tərkibinin öyrənilməsi göstərir ki, burada formaca eyni strukturlar müxtəlif məzmun-da ola 
bilər.  Belə  ki,  yuyulmuş  dağ-meşə  qəhvəyi  torpaqlar  orta  dağlıq  qurşağın  nisbətən  çox 
parçalanmış tirəli-təpəli formalarında yayılmışdır. 
Aparılmış  müqayisəli-coğrafi  tədqiqatlar  əsasında  Kiçik  Qafqazın  dağ-çəmən  və  dağ-meşə 
torpaq  tipləri  və  yarımtiplərinin  morfogenetik  göstəricilərinə  müxtəlif  baxarlı  yasmacların  təsiri 
araşdırılıb.  Diaqnostik  göstəricilərin  riyazi-statistik  təhlilləri  əsasında  kölgəli  (şimal-qərb)  baxarlı 
yamaclarla  müqayisədə,  günəşli  (cənub-şərq)  baxarlı  yamaclarda:  narın  torpaq  layının, 
akkumulyativ  qatın,  humusun,  azotun,  udma  tutumunun  azalması,  qranulometrik  tərkibin 
yüngülləşməsi, skeletliyin artması və s. müəyyən edilmişdir. 
Relyefin  plastikası  metodu  əsasında  Göygöl  MP-nın  iri  miqyaslı  (1:25  000)  torpaq  xəritəsi 
hazırlanıb,  torpaq  örtüyü  strukturlarının  4  tipi  (1.  dalğavari-zolaqlı,  2.  yelpikvari-zolaqlı,  3. 
simmetriyalı-ağacşəkilli  və  4.  bordyur)  ayrılıb  və  elementar  torpaq  areallarının  xüsusiyyətləri 
müəyyən olunmuşdur. 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.Aslanova  R.H.  Boyuk  Qafqaz  dağ  boz-qəhvəyi  torpaqların  diaqnostikasına  kölgəli  və  günəşli 
yamacların təsiri. //ATC-nin əsarləri, X cild, I hissə, Bakı-2005, s. 159-166. 
2.Həsənov  V.H.,  Xəlilova  A.Ə.  Alazan  vadisi  torpaq  örtüyünün  strukturasına  və  torpaqların 
diaqnostik göstəricilərinə relyef şəraitinin təsiri. Azərbaycan Aqrar Elmi jurnalı, № 1-3, Bakı, 2004, 
s.52-55 
3.Həsənov  V.H.,  Aslanova  R.H.,  Xəlilova  A.Ə.  Relyefin  plastikası  metodu  əsasında  torpaq 
xəritəsinin  hazırlanması  və  torpaq  örtüyü  strukturlarının  səciyyəsi.  //  Azərb.  MEA  Xəbərləri, 
“biol.elm.ser.”, Bakı, 2007, № 1-2, s. 71-81 
4.Həsənov  V.H.,  Nuriyev  E.R.  Göygöl  MP-ın  dağ-meşə  qəhvəyi  torpaqlarının  diaqnostikası  və 
torpaq-ekoloji  səciyyəsi.  //  Akad.  V.R.Volobuyevin  100  illik  yubileyi  ATC-nin  əsər.  toplusu,  XI 
cild, I hissə, Bakı, “Elm”, 2010, s. 318-329 
5.Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı, “Elm”, 1998, 281s. 
6.Məmmədov  Q.Ş.  Azərbaycanın  torpaq  ehtiyatlarının  istifadəsinin  sosial-iqtisadi  əsasları.  Bakı, 
“Elm”, 2006, 766s. 
7.Məmmədov Q.Ş., Hacıyev H.M., Cəfərov A.B. Relyef nəzərə alınmaqla torpaq xəritəsinin tərtibi. 
Metodik tövsiyyə, Bakı: AzETETİİ, 1993, 24 s. 

---

 
 
 
8.  Nuriyev  E.R.  Göygöl  Milli  Parkının  dağ-meşə  qonur    torpaqlarının  morfo-genetik 
diaqnostikasına  müxtəlif  yamacların  təsiri.  //  Torpaqşünaslıq  və  Aqrokim-ya  əsərlər  toplusu,  XIX 
cild, Bakı, “Elm”, 2011, s. 202-207 
9.  Nuriyev  E.R.  Göygöl  Milli  Parkının  dağ-çəmən    torpaqlarının  morfogenetik  diaqnostikasına 
şimal və cənub baxarlı yamacların təsiri.//İSSN 2222-7882 Torpaq. və Aqrokimya jurnalı, XX cild, 
№ 1, Bakı, “Elm”, 2011, s. 106-113 
10.Волобуев  В.Р.  Устройство поверхности Мильской степи. // Докл. АН  Аз.  ССР, т.4, 1948, 
№3, с.33-37 
11.  Волобуев  В.Р.,  Мамедов  Г.Ш.  Карта  пластики  рельефа  Азербайджанской  ССР  (М 
1:200000), Баку, 1984 
12.  Гаджиев  Г.М.  Структура  почвенного  покрова  Мильской  равнины  и  их  мелиоративная 
оценка. //Автореф. дисс. канд. с-х. наук, Баку, 1990, 25 с. 
13.Гасанов  Ш.Г.  Генетические  особенности  и  бонитировка  почв  юго-запад-ного 
Азербайджана. Изд. «Элм», Баку, 1978, 318 с. 
14.Дмитриев Е.А. Математическая статистика и почвоведение. М. «Либро-ком», 2009, 328 с.
   
15. Докучаев В.В. Избранные сочинения. Т.II, М., 1951, с. 378-466 
16.Ковда В.А. Метод пластики рельефа в тематическом картографировании. Пущино, 1987, 
36 с. 
17.  Мамедова  С.З.,  Гасанов  В.Г.,  Нуриев  Э.Р.  Влияние  экспозиции  склонов  на 
морфогенетическую  диагностику  горно-луговых  и  горно-лесных  ко-ричневых  почв 
Национального  Парка  Гейгель  Азербайджана.  Материалы  конф.  посвящ.  85-летию  Инс-та 
им. В.В.Докучаева, М., 2012, с. 142-146 
18. Просолов Л.И. Генезис, география и картография почв. М., 1931, 40с. 
19. Салаев М.Э. Почвы Малого Кавказа. Изд.АН Азб.ССР, Баку, 1966, 329с. 
20.Салаев М.Э. Диагностика и классификация почв Азербайджана. Баку, «Элм», 1991, 240 с 
21. Сибиртцев Н.М.  Избранное сочинение // Почвоведение и борьба с засухой. Т.2. М., 1953, 
580 с. 
22.  Степанов  И.Н.  и  др.    Временная    методика  по  составлению  карт  пластики  рельефа 
крупного и среднего масщтаба. // Методические рекомендации под ред. В.А.Ковды, Пущино: 
ОНТИ НЦБИ АН СССР, 1984, 28 с 
23.  Степанов  И.Н.  Пространство  и  время  в  науке  о  почвах.  Недокучаевское  почвоведение. 
М.: Наука, 2003, 184 с 
24. Фридланд В.М. Структура почвенного покрова. М.: Мысль, 1984, 236 с 
                                                                                                                                                                                                                                    
ВЛИЯНИЕ ЭКСПОЗИЦИИ СКЛОНОВ НА МОРФОГЕНЕТИЧЕСКУЮ 
ДИГНОСТИКУ И СТРУКТУР ПОЧВЕННОГО ПОКРОВА ГОРНО-ЛУГОВЫХ И 
ГОРНО-ЛЕСНЫХ ПОЧВ МАЛОГО КАВКАЗА 
В.Г.ГАСАНОВ, Р.Г.АСЛАНОВА, Б.Н.ИСМАИЛОВ, Э.Р.НУРИЕВ 
Институт Почвоведения и Агрохимии, НАНА 
На  основании  сравнительно-географических  исследований  определены  влияние 
экспозиции склонов на морфогенетические диагностики типов и подтипов горно-луговых и 
горно-лесных  почв  Малого  Кавказа.  Выяснилось,  что  по  сравнении  с  северо-западным 
затемненным,  хорошо  увлажненными  экспозициями  склонов,  в  почвах,  приуроченных  к 
более  сухим  солнечным  склонам  юго-восточной  экспозиции  уменьшается  мощность 
мелкоземнистого  и  перегнойно-аккумулятивного  слоя,  а  также  содержание  гумуса,  азота, 
емкости поглощения и более легче становится гранулометрический состав этих почв. 
По методу пластики рельефа составлена крупномасштабная (1:25 000) почвенная карта 
Национального  Парка  Гейгеля  и  выявлены  4  типа  (1.  Вол-нисто-древовидный,  2. 
веерообразный-волнистый,  3.  симметрично-древо-видный,  4.  бордюрный)  структуры 
почвенного покрова и охарактеризованы элементарные почвенные ареалы. 
 

---