Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
sеlеksiyası  sahəsində  tədqiqat  işlərinə  dair  tarla  təcrübələrinin  mеtоdikası”  [2],  xəstəlik  və 
zərərvericilərin  qiymətləndirilməsi  isə  CIMMYT  və  ICARDA  metodikalarına  uyğun 
aparılmışdır.  
Son  ildə  qış  fəslinin  uzun  və  sərt  keçməsi,  yazın  sonu,  yayın  əvvəlində  nisbətən  aşağı 
temperatur və uzunmüddətli hava quraqlığı nəticəsində göbələk xəstəlikləri inkişaf etməmişdir. 
Yuxarıda  göstərilmiş  səbəblərdən,  həmçinin  bütün  pitomniklərdə  öyrənilmiş  buğdaların  boy 
göstəriciləri də aşağı olmuşdur.  
Müşahidələr  göstərmişdir  ki,  Müsabiqəli  Sort  Sınağında  (MSS)  yüksək  məhsuldarlığı  ilə 
seçilən  bərk  buğdalar  standart  Qarabağ  sortundan  3-4  gün  tez,  yaxud  gec  sünbülləmişlər. 
Öyrənilən  yumşaq  buğda  genotiplərində  də  bu  tendensiya  müşahidə  olunmuşdur.  Yüksək 
məhsuldar  nümunələr  standartlardan  4-6  gün  əvvəl  sünbülləmişlər.  Yetişmə  dövründə 
temperaturun  kəskin  yüksəlməsi  nəticəsində  bitkilərin  vaxtından  əvvəl  qurumasına  –  mum  və 
tam  yetişmə  dövrünün  qısa  olmasına  baxmayaraq  tam,  fizioloji  yetişmə  fazasına  görə  də 
genotiplərin müqayisəli, obyektiv qiymətləndirilməsi mümkün olmuşdur. 
MSS-də  öyrənilmiş  bərk  və  yumşaq  buğda  genotipləri  əsasən  intensiv  tipli  olmaqla 
hündürlüyü 75-120 sm, keçən ilki boy göstəricilərindən (87-136 sm) 12-16 sm aşağı olmuşdur. 
Onlarda yatmaya davamlılıq kəskin fərqlənmiş, bəzi nümunələrdə yatma dərəcəsi orta və aşağı 
olmuşdur.  Seçilmiş  bərk  buğdaların  əksəriyyəti  kollanma  formasına  görə  yarımpayızlıq  həyat 
tərzinə  malik  olmuşdur.  Yumşaq  buğdaların  isə  3/1-i  payızlıq,  digərləri  isə  yarımpayızlıq 
olmuşdur.  Payızlıq  formalarda  qışa  davamlılıq  yüksək,  yarımpayızlıq,  xüsusən  də  yazlıq 
formalarda isə fərqli olmuşdur (Cədvəl 1). 
 
 
Müsabiqəli sort sınağında öyrənilmiş perspektiv buğda genotiplərinin bəzi morfobioloji və 
məhsuldarlıq göstəriciləri, Tərtər, 2013-2014 
Cədvəl 1 
 
Sort, nümunə 
K
ol
lan
ma ti
p
i, 
b
al
l 
Şaxtaya 
davaml
ıl
ıq
, b
al
l 
Sü
nb
ül
lə
mə
 
tar
ixi
 
Yetişmə 
tarixi 
Boy
, s
m
 
Y
atma
, b
al
l 
Məhsuldarlıq 
Süd 
Tam 
s/ha 
St. 
fərq, 
s/ha 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Qarabağ 
3 
8 
30.04 
23.05 
12.06 
80 
4 
35,2 
-6.0 
Bərəkətli 95 
2 
6 
30.04 
22.05 
14.06 
90 
4 
41,2 
= 
Leukurum 32 
2 
6 
30.04 
23.05 
12.06 
96 
4 
42,0 
+0.8 
Provinsiale 13/13  
2 
7 
03.05 
24.05 
10.06 
90 
4 
42,8 
+1.6 
Leucurum 106/2012 
2 
7 
26.04 
21.05 
10.06 
87 
3 
43,0 
+1.8 
DNH 206/12  
3 
8 
03.05 
25.05 
16.06 
83 
4 
44,8 
+3.6 
Tale 38 
2 
8 
03.05 
23.05 
11.06 
95 
3 
37,8 
-3.2 
Aran 
3 
8 
02.05 
29.05 
11.06 
100 
9 
41,0 
= 
Möhtəsim N85/2005 
3 
8 
30.04 
22.05 
07.06 
103 
9 
46,8 
+5.8 
Mahmud 80 
2 
8 
26.04 
16.05 
07.06 
120 
9 
53,8 
+12.8 
A4T SİR 5002 
3 
9 
28.04 
19.05 
09.06 
107 
9 
57,8 
+16.8 
A4T SİR 5061 
2 
7 
28.04 
23.05 
11.06 
90 
7 
48,0 
+7.0 
Fo2 N2-2A 
2 
8 
28.04 
19.05 
09.04 
85 
8 
48,8 
+7.8 
U 11AGEC -13 
3 
8 
28.04 
19.05 
09.06 
90 
8 
54,0 
+13.0 
 
 

---

 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Ferrugin. 
52/2013 
3 
9 
28.04 
19.05 
10.06 
102 
9 
46,0 
+5.0 
Erythrosp. 861/2011 
1 
5 
25.04 
16.05 
06.06 
98 
5 
51,5 
+10.5 
Lutescens 70/11 
3 
9 
30.04 
21.05 
11.06 
106 
9 
49,8 
+8.8 
Graecum 128/11 
2 
6 
24.04 
15.05 
06.06 
91 
6 
51,3 
+10.3 
Lutescens 135/11 
3 
7 
26.04 
17.05 
09.06 
100 
7 
45,3 
+4.3 
U11AGES-11 
3 
9 
28.04 
17.05 
10.06 
82 
9 
48,3 
+7.3 
 
MSS-də öyrənilən bərk buğdaların məhsuldarlığı 30.2–44.8 s/ha arasında dəyişməklə orta 
göstərici 37.0 s/ha olmuşdur. Ötən illərə nisbətən orta və maksimal məhsuldarlıq, demək olar ki, 
iki  dəfə  aşağıdır.  Perspektiv  nümunələrin  məhsuldarlığı  standart  Bərəkətli  95  sortuna  nisbətən 
0.8–3.6 s/ha yüksək olmuşdur (Cədvəl 1).  
Öyrənilən  yumşaq  buğda  genotiplərinin  məhsuldarlıq  amplitudası  daha  fərqli  olmaqla 
32.8-57.8  s/ha  arasında  dəyişmiş,  orta  göstərici  44.4  s/ha  olmuşdur.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki, 
keçən  ilki  orta  məhsuldarlıq  (69,8  s/ha)  cari  ildəki  maksimumdan  yüksək  olmuşdur.  Yüksək 
məhsuldarlığı  ilə  seçilən  yumşaq  buğdaların  böyük  əksəriyyəti  standartlardan  2-7  gün  əvvəl 
sünbülləmişdir.  Öyrənilmiş  nümunələrin  1/3-nin  məhsuldarlığı  standartlardan  4.3-16.8  s/ha 
yüksək olmuşdur (Cədvəl 1).  
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  kəskin  istilərin  birdən-birə  düşməsi  genotiplərdə  dən 
dolmanın  gedişinə  mənfi  təsir  göstərmişdir.  Kəskin  yüksək  temperatur  fizioloji  yetişmə 
dövrünün  qısalmasına,  assimilyantların  dənə  axınının  –  attraksiyanın  nisbətən  aşağı  düşməsinə 
səbəb  olmuşdur.  Tez  sünbülləyən  nümunələrdə  dəndolma  dövrü  nisbətən  uzun  olduğundan 
məhsuldarlığa  və  dənin  keyfiyyətinə  görə  seçilən  nümunələrin  böyük  əksəriyyətini  onlar  təşkil 
etmişlər (Cədvəl 1, 2).  
MSS-də  öyrənilən  bərk  və  yumşaq  buğda  nümunələrinin  keyfiyyət  göstəriciləri 
məhsuldarlıqla  müqayisəli  öyrənilmişdir  (Cədvəl  2).  Bərk  buğdalar  arasında  şüşəvarilik, 
kleykovinanın  və  zülalın  miqdarına  görə  standartlardan  yüksək  göstəricilərə  malik  nümunələrə 
rast gəlinməmiş, yalnız KDƏ və sedimentasiyanın miqdarına görə Hordeiforme 72/1, NP 107/12 
və DNH 206/12 fərqlənmişlər.  
 
 
Müsabiqəli sort sınağında öyrənilən bərk və yumşaq buğda nümunələrinin keyfiyyət 
göstəriciləri və məhsuldarlığı Tərtər, 2014  
Cədvəl 2 
 
Sı
ra s
ayı
 
Nümunənin adı 
1000 d
ən
in
 k
ütl
əs
i, q
 
Şüş
əvar
il
ik
, 
%
 
K
le
yk
ovi
n
a, q
 
KDƏ, 
ş.q.v 
S
ed
ime
n
tas
iya,
 ml
 
Zülal,
% 
Məhsul 
darlıq, 
s/ha 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
1
 
  Qarabağ 
38,0 
95,0 
38,0 
108,1 
15.0 
17.6 
35,2 
2
 
  Bərəkətli 95 
45.2 
88,0 
33,2 
115,6 
24.0 
14.8 
41,2 
3
 
 
Leukurum 32 
45.8 
89,0 
31,6 
110,4 
21.0 
14.8 
42,0 
4
 
  Provinsiale 13/13  
43.8 
93,0 
15,8 
117,4 
21.0 
14.6 
42,8 
5
 
  NP 107/12 v.leucurum 
38.6 
91,0 
36,8 
102,2 
19.5 
15.4 
43,0 

---