Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
————————————————————————————————————————————————————————————————————
16
İrəvan xanlığının bayraqları
1827-ci ilin payızında, demək olar ki, bütün Cənubi Qafqazda möhkəmlənmiş və Azərbaycan
xanlıqlarının əksəriyyətini ələ keçirmiş rus qoşunları general I.Paskeviçin başçılığı ilə İrəvan xanlığının paytaxtı
İrəvan şəhərinə - qalasına yaxınlaşdılar. Əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan İrəvan xanlığında,
İ.Paskeviçin özünün yazdığı kimi, on min müsəlman (azərbaycanlı), üç min erməni yaşayırdı. Başlıca olaraq,
məhz bu ermənilər xanlığın ərazisini, o cümlədən İrəvan qalasını ələ keçirməyə çalışan rus qoşununa hər cür
yardım göstərirdilər (Azərbaycan tarixi, c. IV, s. 46; Bax: F.Əliyev, U.Həsənov. İrəvan xanlığı. Bakı, 1997.)
Ciddi müqavimətə baxmayaraq İrəvan qalası 1827-ci il
oktyabr ayının 1-də rus qoşunları tərəfindən işğal edildi. Dövrün
ədəbiyyatından görünür ki, əsirlər və qənimətlə yanaşı İrəvan
xanlığının dörd bayrağı da rus qoşunlarının əlinə keçmişdi. Qafqaz
Hərbi Tarix muzeyinin bələdçi kitabındakı məlumat həmən
bayraqların bu muzeyin fondlarında saxlanıldığından xəbər verir
(Путеводитель по Кавказскому Военно-Историческому
Музею. Тифлис, Типография штаба Кавказского военного
округа, 1913.) Bunlardan biri İrəvan xanlığının sərdarı Hüseyn
xana məxsus 1 oktyabr 1827-ci ildə əldə edilən ştandart (tuğ),
digər üçü isə kitabda "Знамена персидских пехотных полков"
(İran piyada alaylarının bayraqları) adı ilə qeyd olunan
bayraqlardır. 1924-cü ildə bu bayraqlardan yalnız ikisi Azərbaycan
SSR Dövlət Muzeyinə (Azərbaycan Tarixi Muzeyinə) verilmişdir.
Hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində 461 №-li
inventar altında saxlanılan İrəvan sərdarına məxsus bayrağın
qumaş hissəsinin ölçüləri 145 x 261 x 217 sm-dir. Tünd qırmızı
mahud parçadan, düzbucaqlı üçbucaq formasındadır. Bayrağın
yuxarı enli hissəsində şir və günəş (şiri-xurşid) təsvirləri qurama
üsulu ilə tikilmişdir. Sarıya çalan açıq qəhvəyi (bej) rəngli
quramadan hazırlanmış şir yandan təsvir olunmuş, quyruğu belinə
qatlanmış, sağ qabaq pəncəsi qaldırılmışdır. Şirin gözləri qara və
sarı, dişləri, dili və caynaqları san saplarla tikilmişdir. Şirin arxasından yarımdairə formasında çıxan insan sifətli
günəş sarı mahud parçadan quranmışdır. Günəşin burnu və qaşları qara, gözləri isə qara və sarı saplardan
tikilmişdir. Mavi parçadan olan günəşin şüaları açıq qəhvəyi ipək saplarla bayrağın qumaşına tikilmişdir. Şir və
günəşin təsvirindən yuxarıda, ona paralel olaraq, biri-birinin yanında, açıq qəhvəyi mahud parçadan iki altıguşə
kartuş quranmışdır. Şirin quyruğu yanındakı kartuşda ərəb dilində - "Mən [şəriət] qanuna uyğun hərəkət edirəm"
və "1241" (h.)-ci il (1825/26), digərində isə - "Kömək allahdandır, yaxın qələbə" və "1241" (h.) sözləri təkəlduz
tikməsi ilə qara ipək saplarla tikilmişdir.
Bayrağa müxtəlif rəngli (qəhvəyi, qızılı və bej) ipək saplardan saçaq salınmışdır. Bayraq qumaşını
bayrağın sapına taxmaq üçün tikilmiş torbacıq yaşıl mahud parçadandır. Bayrağın hər iki üzündəki təsvirlər
eynidir. Qarağacdan düzəldilmiş bayraq sapı (uzunluğu 260 sm, kəsikdə
diametri 3,8 sm) laklanmışdır. Onun yuxarı hissəsinə gümüşü saplardan
toxunmuş uzun qotaz asılmışdır.
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində 473 №-li inventar altında
saxlanılan İrəvan xanlığının digər bayrağının qumaş hissəsi (ölçüləri:
156 x 156 sm) zoğalı rəngli dördkünc ipək qanovuz parçadandır.
Ortasına zamanın təsirindən bej rəngini almış, bayraq muzeyə qəbul
edilərkən elmi pasportdakı qeydə əsasən ağ rəngdə olmuş dördkünc
qanovuz parça quranmış, onun üstündə təbii boyalarla şir və günəş (şiri-
xurşid) təsvirləri çəkilmişdir. Yan tərəfdən təsvir edilən şir başını
arxaya döndərmiş, qabaq sol pəncəsində qılınc tutmuş, quyruğunu
belinə tərəf yuxarı qaldırmış şəkildə təqdim edilmişdir.
Şirin arxasında doğan sarı günəş və onun qızılı şuaları görünür.
Şirin başı üstündə damcıvari sarı kartuşda "Əs-sultan ben əs-sultan şah
Fəthəli Qacar, 1239" sözləri yazılmışdır. Bayraq qumaşının zoğalı
hissəsində əmələ gəlmiş üçbucaqların hər birində yerləşdirilmiş yerliyi
qara olan dörd kartuşun içərisində sarı rəngli hərflərlə aşağıdakı Quran
ayələri yazılmışdır: aşağıda sağda - "Möminləri müjdələ", solda - "Kömək allahdandır və yaxın qələbə",
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
————————————————————————————————————————————————————————————————————
17
yuxarıda sağda - "Həqiqətən biz sənə açıq-aşkar bir qələbə bəxş etdik", solda - "Mərhəmətli, rəhimli allahın adı
ilə".
Bayrağın üz və astar üzlərindəki təsvirlər biri digərini təkrarlayır. Bayrağın, xüsusilə sağ tərəfdən parçası
zədəlidir. Parçaya bayraq sapını taxmaq üçün tikilmiş torbacıq qırmızı mahud parçadandır. Qarağacdan
düzəldilmiş bayraq sapı (uzunluğu 261 sm, kəsikdə diametri 3,8 sm) lakla örtülmüşdür. Sapın aşağı hissəsinə
taxılan alt ucluğu dəmirdən konusvari formada düzəldilmişdir (uzunluğu 14,5 sm). Burulmuş gümüşü iplərdən
toxunmuş qotaz bayraq sapının başına salınmışdır.
Bayrağın üzərindəki hicri 1239-cu il tarixi onun 1823-1824-cü ilə aid olduğunu bildirir.