Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Qanun  mətnində  -  indiki  halda  allah  Utunun  çıxıb  yeri 
işıqlandırdığı hasarlanmış yerdir.
12“İnək”  (adətən  “müqəddəs  vəhşi  inək”)  -   ilahələr  Nisabamn 
və Ninsunun ləqəbidir.
Sözün  həqiqi  mənasında,  əlbəttə,  iki  palatalı  parlamentdən 
söhbət  getmir.  Bu  müqayisə  ilk  növbədə  orta  Amerika 
oxucusunun  adəti  assosasiyasına  hesablanmışdır.  Karamer 
onun  altında  nəyi  başa  düşüldüyünü  çox  gözəl  bilərək  bu 
ifadəm  böyük  əyanilik  üçün  işlədirdi.  Mətndə  söhbət 
ağsaqqallar  şurası  -   “qocalar”  cəmiyyəti  və  “xalq  məclisi”  -  
hərbi  işə  yararlı  kişilərin  şurası  haqqında  gedir  “İbtidai  icma 
demokratiyası” dövrünə xarakterik olan bu sosial  institut həmin 
epik  qəhrəmanlıq  əsrinə  tamamilə  uyğun  gəlir.  Kramer  bu 
barədə  danışır.  İkiçay  tarixində  o  e.ə.IV-III  minilliklərdə 
mövcud olmuş ,  şumer və akkad ədəbi  abidələrinin bir çoxunda 
öz  əksini  tapmışdır.  Ola  bilsin  ki,  belə  desək  “qırmızı  bina” 
adlanan və ilkin memarlıq tikililərindən biri  olan bu bina elə bu 
cür xalq məclislərinin keçirildiyi  yer olmuşdur.
“Gilqameş  və  Aqqa”  mətni  özünün  yaxşı  qaldığına və  kiçik 
ölçülü  olmasına  baxmayaraq,  çox  çətin  başa  düşüləndir  və  çox 
mübahisələrin  obyektidir.  Mətn  1949-cu  ildə  T.Yakobsenin  şərhləri 
ilə Kramer tərəfindən  dərc etdirilmişdir.  O,  özünün başqa əsərlərində 
dəfələrlə  yenidən  bu  abidəyə  qayıtmışdır.  A.Falkenşteyn  də  bu 
mətnin  başa  düşülməsinə  xeyli  əmək  sərf etmişdir.  Mətnin  yeni  tam 
transkripsiyası  və tərcüməsi  1980-ci  ildə  V.Römer tərəfindən  həyata 
keçirilmişdir  (Römer  W.H.Das  Sumerishe  Kurzepos  “Gilqameş  and 
Aqqa”  -   Nim  Weqener  Sumeoloqiseh  Studien,  I.  Neukizchen  -  
Vinya,  1980),  1981  və  1983-cü  illərdə  isə  Amerika  alimi  C.Kuperin 
(Cooper  J.  Gilqamesh  and  Aqqa  a  Review  Article  -   JCS,  33/3-4, 
1981,  s.224-241  və  İsrail  alimi  Y.Kleynin  (Klein  İ.  The  Capture  of 
Aqqa bu  Gilqamesh,  103,  №6,  1983,  s.201-204)  ayrı-ayrı  mübahisəli 
yerlərə  yeni  çox  orijinal  izahatları  çıxmışdır.  Axırıncı  iş  onun 
şərəfinə  tərtib  edilmiş  topluda  professor  Kramerin  ruhuna  hörmət 
əlaməti  olaraq  yerinə  yetirilmişdir.  Rus  dilində  bax:  Канева  И.Т.-
264
BDU.  1964,  №3  s.245-267  və  Афанасьева  В.  Поезия  и  проза 
Древнего Востока. -B D U ,  1964.  №3,  s. 127-129.
13  Professor  Kramerin  bu  kitabda  verdiyi  mifoloji  materiallar 
eyni səviyyəli digər çoxsaylı  ədəbi  abidələr, bizim fıkrimizcə göstərir 
ki,  tədricən  və  ardıcıl  inkişaf,  insan  cəmiyyətinin  evolyusiyası 
haqqında  şumerlərdə  təsəvvür  mövcud  olmuşdur.  Əbədilik  öncəsi, 
“çox  qədim  zamanlarda”  heç  nə  olmamışdır.  Sonra  göy,  yer  əmələ 
gəlir,  səma  yerdən  aralanır,  all alalar  doğulur  və  nəsil  verirlər, 
bəşəriyyət  meydana  gəlir,  heyvandarlıq,  əkinçilik,  mədəniyyətin 
müxtəlif sahələri  yaranır.  Göydən  “çarlıq”  enir,  ümumdünya  daşqını 
bu hərəkəti  pozana qədər çarlıqdan  çarlığa keçir,  bu daşqından  sonra 
yenə təzələnir.  “Vəhşilik”  və “mədəniyyət”  münasibətləri  şumerlərin 
diqqətini  çox  cəlb  edirdi.  Allah  Martunun  evlənməsi  haqqında 
əfsanə,  Enki  və  Ninxursaq  haqqında  rəvayət,  Gilqameş  haqqında 
epos  və  başqa  bir  çox  Şumer  və  Akkad  əsərlərində  varvarlıq  və 
mədəniyyət mövzusu inkişaf edir.
16  İkiçayda  nəzəri  elmlərin  inkişafı  haqında  bax:  Dyakonov 
İ.M.  Научные  представления  на  Древнем  Востоке  (Шумер, 
Вавилония, 
Предняя 
Азия). 
-  
Очерки 
истории 
естественнонаучных знаний в древности. М.,  1982.
17 E.ə.XXTV  əsrdən  başlayaraq,  bəlkə  də  daha  əvvəl,  İkiçayda 
həmin  dövlətdə  sənədlərə  cari  (yaxud  əvvəlki) ildə baş vermiş vacib 
hadisələri  əks  etdirən  tarix  qoymaq  adəti  mövcud  idi.  Bu,  sonradan 
qədim  xronikanın  tərtibinin  əsasını  qoymuşdur.  Bundan  başqa, 
e.ə.təxminən  2100-cü  ildə  İsin  sülaləsinin  sonunadək,  yəni  e.ə.2017- 
1794-cü illərə qədər çatdırılan “Şumer çar siyahısı  tərtib edilmişdir.
18 Urukagin hökmdarının adının yeni  oxunuşu -  Uru-inim-gina. 
“Ka”  -   “ağız,  dodaq”  işarəsi,  həmçinin  “inim  -   söz,  “nitq” 
oxunuşunda  da var.  Adın  düzgün  deyilişi  müqayisədə  bu  yaxınlarda 
aşkar  edilmiş  hecalarla  “uru-i-nim-ğı-na”  yazılışının  köməyilə 
müəyyən edibmişdir.
19  Hökmdar  Enmetenin  adının  yeni  müasir  oxunuşu.  Alster 
V.Enmetena,  “His  own  lord”  -   JCS.  1974,  XXVI,  №3,  s.  178-180. 
Ancaq  Entemen  adının  birinci  variantda  oxunuşunu  bir  çox 
tədqiqatçılar daha üstün tuturlar.
265

---

20 
Yem  tərcümədə  əsərin  ritmini  verən  əsərin  qrafik  yazılışı 
ərpa edilmişdir, bu,  əsərin daha yaxşı  dərk edilməsinə şərait yaradır
Enlıl  -   Şumer  panteonunun  baş  allahı.  Ningirsu  -   Laqas 
şəhərinin hami-allahı.  Şara -  Umma şəhərinin hami-allahı.
Hərfən:  ulubaba
22
23
 ^ аг^апш ölçüləri —
 uzununa  12500 metrə yaxın.
24 Yəni neytral  sərhəd ərazisini təyin  etdi.
Kramerin  tərcüməsində  -  ad  şəxsidir:  İmdubba  (hərf,  “dənli, 
palçıq  ?).  Bəklə  də  söhbət palçıq  sütundan  yaxud  spesifik  formada 
olan kiçik məbəddən gedir
Ola bilər,  həmçinin  xüsusi kiçik ibadətgahlar yaxud bəlkə də
mehrablar.
26 
Kramerdə  -  Urlumma  (ondan)  qaçdı,  o  isə  (Enm.)  qırdı 
(Ummanın qoşunlarını) Ummayadək.
27 
Hərf  “yuxarıdan”.  Umma  Fəratın  sahilində,  Dəclənin 
sahilində  yerləşən Laqaşdan  axın  boyu yuxarıda yerləşir.  Konfiliktin 
məgzı  də  bunda  idi  -   axının  yuxarısında  yerləşən  şəhərlərin 
hökmdarları  ümumi  kanalların  suyunu  kəsə  və  tarlaları  sudan 
məhrum edə bilərdilər.
28 
Axırıncı  tərcümə  və  ədəbiyyat  bax:  Steible  Hoyst.  Die 
Altşumenschen  Bau-und  Velhinschrriften,  Teil  1,  İnschristen  aus 
Laqaş  Vıesbaden,  1982,  s.  231-245.  Elə  orada  əvvəlki  işlərə  və 
tərcümələrə istinad.
tiu  sozun  muasır  oxunuşu  “eney”dir.  “Hökmdar”  kimi 
tərcümə etmək olar.
з° Gümüş şekel  (sikl)  8,5  çəkidə idi.
Ola  bilsin,  “onun  sındırdığı”.  Göründüyü  kimi,  tərkibi 
teldən  nommallaşdırılmış  forma  “al-ra”  -   bellə  sındırmaq”?  Birinci 
doqquz  qanunun  tam  mətni  və  proloqun  ikinci  hissəsi  saxlanmış 
ıppar  an  təzə  tapılmış  lövhəcik  qanunların  müəllifinin  müəyyən 
edilməsinə  açar  verdi:  bu  Ur-Nammu  deyil,  yəqin  ki,  onun  oğlu 
f u gmır.  Bu barədə  sualı  Kramer özü qoymuşdur;  bax:  Kramer S.  N.
Ur-Nammu Lav Code:  Vho vas  its  Author? -  Orientalia  52  1983  S 
453-456.
266
32  Yeni  tərcümə  fin  alimi  A.  Salonen  tərəfindən  edilmişdir. 
(Salonen  A.  Farmers  almanac  -   Aqrikultura Mesopomica.  Helsinki, 
1968, s. 202-203).
33 Mətn indiyədək tam dərc edilməmişdir.
34 Bu  “poema”  ilahə  İnannanm  nişanlı  seçməsi  və  əkinçi  ilə 
heyvandarın  mübahisəsi  haqqında  hekayəyə  girişdir.  Poemanın  tam 
mətni  Belçika  alimi  A.  Van  Deyk  tərəfindən  tərtib  edilmişdir;  bax: 
vanDijk J.  J.  A. La saqesse  sumero akkadienne.  Leiden.  1953,  s.  65- 
85.
35 Bəlkə sadəcə: “kəndirlə sarınmış”?
36  Kramerdə  -  “tut  ağacı”.  Yeni  tədqiqatlara  əsasən  isə  - 
“qovaq”.  Mətndə  yada  salınan  başqa  ağac  növlərinin  dəqiq 
əhəmiyyəti aydınlaşdırılmamışdır.
37 Mətndə  aşkar  söz  oyunudur.  Bu  səbəbdən həmin  sətri  belə 
tərcümə  etmək  olar:  “kotan,  sən  uzunsan,  ancaq  nədir  sənin 
uzunluğun?  Kotan,  sən  böyüksən  (ağır,  samballı),  ancaq  nədir  sənin 
ağırlığın”?  Axırıncı  halda  məşhur  Şumer  atalar  sözünə  istinad 
edildiyi  müşahidə  olunur:  “Kim  elə  böyükdür (uzun)  ki,  göyə  qədər 
çatsın, kim elə genişdir ki, yeri  örtsün?”
38  “Şu-numun”  (hərf,  “əl-taxıl”)  -   Dumuzi  (Duzu)  ayı  iyun- 
iyul aylarına uyğun gəlir.
39  Şakkanm  daha  işlək  oxunuşu  -  vəhşi  dımaqlı  heyvanın  və 
xırda səhra heyvanlarının - hami -  allahı.
40 Fərat.
41  Bu  müddəa  ilə  tam  razılaşmaq  çətindir.  Şübhəsiz,  qədim 
şumerlərin  şüurunda  səbəb  və  nəticə  anlayışı  mövcud  idi.  Lakin 
onların  səbəb  haqqında təsəvvürləri  heç  də həmişə müasir təsəvvürlə 
uyğun  gəlmirdi.  Elə  140-cı  səhifədəki  ifadə ilə müqayisə  et:  “heç bir 
insan övladı bətndən günahsız çıxmır”.
42  Reallıqdan  qaçmağa  çalışan  müəllif,  güman  edir  ki, 
ideyanın ilkin  rolu və  sözün yradıcı  gücü haqqında təlimlərin bir-biri 
ilə  heç  bir  əlaqəsi  yoxdur.  Ancaq  ideyanın  birinciliyinə  inamlı 
materiyaya münasibəti  ona bənzəyir ki,  rəssamın yaratdığı  rəsm əsəri 
əvvəlcə  onun  şüurunda  ideya  şəklində  formalaşır.  Kainatın 
yaranması  da  belədir-o,  Yaradanın,  yaxud  başlanğıcı  yaradanın
267

---