Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti pedaqogika
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 124
3.2. Didaktikanın tədqiqat üsullan Pedaqogika dərsliklərində öz əksini tapan didaktika bölmələrinin böyük əksəriyyətində didaktikamn tədqiqat üsullan barədə melumat verilmir. Bu ommia izah edilməlidir ki, pedaqogika dərsliklərində, dərs vəsaitlərində müəlliflər pedaqogikamn tədqiqat metodlan adı altında verilən fəsillərdə, yanmfəsillərde həmin tədqiqat metodlannı həm təlimə, həm tərbiyəyə aid edirlər. Hətta müəlliflərin bəziləri həmin üsullan pedaqogikanın elmi - tədqiqat metodlan (A.Abbasov, F.Rüstə- mov), pedaqoji tədqiqat üsullan (N.Kazımov) adlandınrlar. Fikrimizcə didaktikanın tədqiqat üsullannm pedaqogikanın tədqiqat üsullanndan təcrid edərək müstəqil şəkildə şərh olunması daha meqsədəuyğımdur. Bir halda ki, bir sıra Avropa ölkələrində, hətta Rusiyada didaktika müstəqil elm sahəsi kimi təqdim edilir, həmin müstəqil elm sahəsinin tədqiqat üsullan ilə bağlı fikir yürütmək şübhəsiz kitləvi hall kimi qiymətləndirilmişdir. Bütün bunlan nəzərə alıb bu yanmfəsildə didaktikanın tədqiqat üsullan barədə yığcam şəkildə məlumat verəcəyik. Nəzərdən keçirdiyimz didaktika adı altında nəşr olunan materiallarda ümumi didaktikanm tədqiqat üsullan deyəndə əsasən müşahidə, müsahibə, anketləşdirmə, məktəb sənədlərinin və şagirdlərin yaradıcı məhsullannm örənilməsi, pedaqoji eksperiment və s. belə üsullardan hesab olunur. Bir sıra müəlliflər (A.Abbasov, H.Əlizadə) nəzəri tədqiqat üsullan deyəndə təhlil, tərkib, induksiya, deduksiyanı, praktik tədqiqat üsullan deyəndə isə müşaiıidə, müsahibə, anketləşdirmə, fəaliyyət məhsullannm və məktəb sənədlərinin öyrənilməsini sosial tədqiqat metodlannı, modelləşdirməni, testləşdirməni, induktivliyi və deduktivliyi nəzərdə tutur (Ə.Paşayev, F.Rüstəmov), bəziləri isə (N.Kazımov) riyazi üsullan, yəni qeydəalmanı, nizamlama və qiymətləndirməni də pedaqogikanın tədqiqat üsullan hesab edirlər. Biz də adı çəkilən üsullann hamısını mütərəqqi üsullar kimi həm də ^daktikanm tədqiqat üsullan kimi qiymətləndiririk. 125 Bütün bunlanla yanaşı didaktikanın tədqiqat üsullanndan olan müşahidə, müsahibə, anketləşdirmə, məktəb sənədlərinin öyrədilməsi, təlim monitorinqinin modelləşdirilməsi və eksperiment haqqında qısa məlumat verməyi lazım bilirik. Müşahidə. Didaktikada müşahidə üsulu planlı, mütəşəkkil və məqsədyönlü apanlan üsuldur. Bütün fənlərin tədrisi prosesində müxtəlif xarakterli müşahidələr apanla bilər. Müşahidə zamanı tədqiqatçı qarşıya qoyduğu məqsədlə əlaqədar faktlar toplayır, onlan təhlil edir, tutuşdurur, qarşılaşdırır, müqayisə edərək müvafiq nəticə çıxanr. Müşahidə qısa və uzun müddətdə aparıla bilər. Məsələn, dərslərdə şagirdlərin müstəqil işlərinin təşkilinin öyrənilməsi ilə əlaqədar tədris ili müddətində müşahidə aparılır. Bu vaxt müşahidə zamanı əldə edilmiş məlumatlar aşağıdakı əsas məsələləri özündə əks etdirməlidir: dərsdə şagirdlərin müstəqil işləri hansı məqsədlərə görə qurulur, işə başlamazdan əvvəl və onun yerinə yetirilməsi gedişində müəllim uşaqlan necə təlimatlandırır, onlar hansı çətinliklərlə qarşılaşırlar, bu işlər necə yoxlanır və qiymətləndirilir, uşaqlann bilikləri, qabiliyyətləri və vərdişləri mənimsəməsində və onlann idrakı qüvvələrinin inkişafında hansı nəticələr əldə edilir. Konkret materialın təhlili əsasında nəticələr əldə edilmək və öyrənilən didaktik mövzu üzrə qoyulmuş məqsədlərə cavab vermək məqsədilə müşahidənin məlumatlan qeyd olunur və sonra ümumiləşdirilir. Bu növ tədqiqatlar praktikada özünü doğruldan qiymətli metodların və iş üsullannm yaradılmasına da imkan verir. Sistemli müşahidəçilik yolu ilə həm elmi işçilər, tədqiqatçılar, həm də məktəbin rəhbər işçiləri, habelə pedaqoji kollektivin üzvləri, müəllimlər müsbət təcrübəni öyrənə bilərlər. Müyyən uğurlar əldə edən müəllim müntəzəm olaraq öz təcrübəsini bu üsulla təkmilləşdirə bilər. Müsahibə. Didaktikada tətbiq olunan tədqiqat üsullan içərisində bu üsul mühüm yer tutur və bu üsuldan tez-tez istifadə edirlər. Müsahibə üsulunun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu üsul vasitəsi ilə araşdıniması nəzərdə tutulan faktlar, hadisələr haqqında daha məzmunlu, əhatəli məlumat 126 toplamaq mümkündür. Bu zaman tədqiqatçı müsahibi ilə sıx ünsiyyətdə olur, birbaşa məlumat əldə edir. Proses canlı və təbii xarakter daşıyır. Müsahibə prosesinin özü də planlaşdırma tələb edir. Belə ki müsahibənin harada, kiminlə, hansı məqsədlə apaniması, hətta sualların xarakteri qabaqcadan müəyyənləşdirilir. Müsahibə metodundan istifadə tədqiqatm araşdırmaq istədiyi problem haqqındakı məlumatı genişləndirir və bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərməsinə imkan verir. Anketiəşdirınə. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, tərtib olunmuş anketə xüsusi suallar yazılır və cavablar alınır. Anketləşdirmə kütləvi xarakter daşıyr. Bu metoda o zaman müraciət olunur ki, öyrənilən obyekt üzrə daha çox müəllimin, şagirdin və s. fikrini öyrənmək lazım gəlir. Anketin tərtibindən çox şey asılıdır. Verilən suallar bir-birini tamamlamalı və ardıcıllıqla sistem şəklində tərtib edilməlidir. Eksperiment. Didaktikanın bu üsulu pedaqoji ideyanın, hipotezin təşkil edilmiş xüsusi şəraitdə öyrənilməsi və yoxlanılmasına xidmət edir. Eksperiment təlim prosesinə yeni məzmunun, metodlann və metodik üsullann, tədris işinin təşkili formalannın və s. düşünülmüş şəkildə təcrübəyə daxil edilməsini nəzərdə tutur. Eksperiment qoyulmuş məsələnin həllini, sonra isə bu hipotezin yoxlanılmasını nəzərdə tutan əsaslandınimış fərziyyənin tətbiqidir. Əsas məqsəd didaktik ideyalann, hipotezin faydalılığını öyrənib aşkara çıxarmaqdır. Müşahidədən, müsahibədən və digər tədqiqat üsullann- dan çıxanlan nəticələrin doğru olduğunu yoxlamaq məqsədilə eksperiment təşkil edilir. Didaktik tədqiqatlarda tətbiq olunan eksperimentlərin məzmunu əsasən aşaqıdakı kimi olur: - müəllimin, məktəbin iş plamna tətdiqatçılan maraqlandıran yeni üsulların, materiallann daxil edilməsi və onların tətbiqi, səmərəliliyinin yoxlamiması; - eyni şəraitdə tətbiq olunan müxtəlif metodların, üsullann və materiallann müqayisəsi; - müxtəlif şəraitdən asılı olaraq, işdə hansı variantlann 127 tətbiq olunmasının aydınlaşdıniması; - uzun dövr müddətində işin yeni qaydada (məsələn, yeni proqramın, yeni dərsliyin, tədris işini təşkilin yeni formasımn yoxlanılması) qoyuluşu; Eksperiment üç mərhələ üzrə həyata keçirilir: müəyyən- edici, öyrədici, yoxlayıcı. 1. Müəyyonedici eksperiment mərhələsində tədris prosesində müəyyən məqsədlə müəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulan problemlə bağlı əsasən qüsurlar, çatışmazlıqlar üzə çıxanlır və onlann aradan qaldıniması üçün müvafiq töv- siyyələr hazurlanır. Həmin tövsiyyələrə uyğun olaraq öyrədici materiallar hazırlanır. 2. Öyrədici mərhələdə həmin öyrədici materiallar tətbiq olunur. 3. Nəticəsi isə yoxlayıcı mərhələdə yoxlanaraq, sınaqdan keçirilir. Bəzi ədəbiyyatda eksperimentin yuxanda sadaladığımız mərhələləri onun növləri kimi də təqdim edilir. Fikrimizcə eksperimentin mərhələlər üzrə apaniması elə onun özlüyündə növlərini də müəyyənləşdirir. Eksperiment bir qrup şagirdi, sinfi, bütöv bir tədris müəssisəsini əhatə etməsi, esperiment aparmaq üçün planlaşdırma apaniması, eksperimentin yekunlaşdınimasında onun mərhələlərindən hesab edilir. Eksperiment həmişə yeni elmi ideyalann meydana çıxanimasına. xidmət edir. Eksperiment nəticəsihdə əldə edilən yeni ideya, təcrübədə, təlim prosesində müəyyən dəyişikliklər həyata keçirməyə gətirib çıxanr. Öz-özlüyündə məlumdur ki, eksperimentin tətbiqi ilə hər bir tədqiqat işi alınmış bütün materialın özünəməxsus tərzdə işlənilməsi, tədqiqat mövzusu üzrə obyektiv nəticələri almaq üçün təcrübəni dərindən və hərtərəfli təhlil etməyi tələb edir. Eksperiment yeniliyin adı ile, yaxud yeniliyin müxtəlif variantlan arasında müqayisəni nəzərdə tutur. Sinifdə apanlan eksperiment ayn-ayn şagirdlərin eksperimentə qədər dərslərinin laboratoriya qaydasında öyrənilməsi və bundan sonra yoxlanılan materiallann şagirdlər 128 tərəfindən biliklərin, qabiliyyətlərin və vərdişlərin mənimsənilməsinə təsirini dərindən aydınlaşdırmaq, çətinlikləri və nöqsanları tapmaq, uşaqlara fərdi yanaşma yollan axtarmaq üçün əlaqələndirilə bilər. Bəzən tədqiqatçı üçün şagirdlərin yazı işlərinin, onlann kalliqrafiya qaydalanna necə əməl etməsini öyrənmək, hansı səhvlərə yol verdiyini, hansı sahələrdə çətinlik çəkdiyini, biliyindəki çatışmazlıqları aşkara çıxarmaq zərurəti yaranır. Bu zaman məlrtəb sənədlərinin və şagirdlərin yaradıcılıq məhsullannın öyrənilməsi bu sahədəki vəziyyəti aşkara çıxarmağa imkan verir. Şagird işlərinin öyrənilməsi həm şagirdlərlə apanlan müstəqil işlərin sisteminin öyrənilməsi üçün, bu və ya digər tədris vəsaitlərinin tətbiq olunmasına aid nəticələrin yoxlanılması üçün zəruridir. Didaktik tədqiqatlarda köməkçi üsullar kimi pedaqoqlar, valideynlər yaxud şagirdlərlə məqsədli söhbətlər təşkil olunur, bu söhbətlərin məzmunu vəzifələrdən asılı olaraq müəyyən edilir. Bəzi hallarda yazılı sorğu da (anket) təbiq olunur. Bu zaman zəruri sayılır ki, kütləvi material toplanmış olsun. Belə sorğu yalnız elmi-tədqiqat müəssisələrinin rəhbərliyi altında tətbiq edilir. Həm şifahi söhbətlər, həm də yazılı sorğu çətin, mürəkkəb və qəliz olmamalıdır. Bunlar aydın, sadə, müəyyən məzmuna cavab verməlidir. Mövzu üzrə tədqiqat işlərinin planlaşdıniması zamanı müxtəlif metodlar daha məqsədyönlü qaydada seçilir. Bir çox müəllimlərdə və məktəblərdə müsbət təcrübənin düşünülmüş şəkildə və diqqətlə öyrənilməsi onlann işində elə xüsusiyyətləri aşkara çıxanr ki, bu xüsusiyyətlər onlar üçün ümumi mahiyyət kəsb edir, bu əlaqələr təlimin metodlarının vasitələrinin vəzifələri və nəticələri arasında təkrarlanan əlaqələrdir. Bu, uğurlu təlimin qanunauyğunluqlannı müə> 7 ənləşdirməyə imkan verir. Deməli qabaqçıl pedaqoji təcrübənin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi sahəsində düzgün qurulmuş iş pedaqoji nəzəriyyəni zənginləşdirir. Digər tərəfdən, pedaqoji nəzəriyyə praktik sahədə işləyənləri iş 129 prinsipləri və qanunauyğunluqlan ilə silahlandınr, ölkədə gənc nəslin qarşısında təhsil və təlimin inkişaf perspektivlərini açır, bu işi irəli aparmağa, onun səviyəsini yüksəltməyə kömək edir. Elmi təhlil və ümumiləşdirmələr məqsədilə məktəblərin və müəllimlərin təcrübəsinin öyrənilməsi iki istiqamətdə apanla bilər. Təcrübənin öyrənilməsi müxtəlif cür həyata keçirilir: müəyyən plan üzrə tədqiqatçının şəxsi müşahidələr aparması yolu ilə; məktəblərdə, müəllimlərdə, pedaqoji və metodik kabinetlərdə olan materiallarla tanış olmaq yolu ilə və xüsusi tapşınqlar üzrə (xüsusi işlər, dərslərin məqsədli yazılışı, şagirdlərin inşası, məktəb işçiləri, şagirdlər və valideynlərlə söhbətlər və s.) materiallann toplanması yolu ilə. Bütün bu vasitələr bir tədqiqatda birləşə bilər. Toplanılan bu materiallar içərisində bilavasitə şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətini özündə əks etdirir. Deməli, şagirdlərin fəaliyyət məhsullannm öyrənilməsi üsulu ilə şagirdlərin təlimə münasibətinin məzmunu ilə tanış olmaq mümkündür. Prof N.M. Kazımovun təbirincə desək, şakirdlərin müxtəlif formalı işlərinin nəticəsini nəzərdən keçirən tədqiqatçı nəinki şagirdlərin qabiliyyəti barədə bu və ya digər fənn üzrə proqram materialının nə dərəcədə mənimsədikləri barədə, habelə onlara pedaqoji rəhbərliyin vəziyyəti barədə müəyyən məlumat əldə edir. IəUm_ monitorinqinin modelləşdirilməsi üsulu üç mərhələ üzrə həyata keçirilir. Əslində bu üsulla həyata keçirilən monitorinqin modelini birinci diaqnostika mərhələsi, ikinci proqnozlaşdırma mərhələsi, üçüncüsü isə korreksiya mərhələsi təşkil edir. Yəni diaqnostika mərhələsində mövcud qüsurlar üzə çıxanlır. İkinci mərhələdə qüsurlann aradan qaldırmasının yollan və yeni novator təcrübənin modelinin proqnozu verilir, sonuncu mərhələdə alınan müsbət nəticə korrektə olunur, saflaşdırılır, durulur. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|