Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

66 
 
1-təsərüfat ili (365-366 gün ). 2-doğum, 3-servis dövrü (18-80 gün ), 4-mayalanma, 5-boğazlıq 
dövrü, 6-qurutma dövrünün baĢlanğıcı, 7-qurutma dövrü, 8-doğum, 9-laktasiya (305 gün ). 
Təsərrüfatın  təşkili  –hər bir təsərrüfatda normal bəslənmə və  yemləndirilmə tədbiq olunması 
və  eyni  vaxtda  yemləmə,  sağım,  suvarma,  aparılarsa  onlar  öz  məhsuldarlığını  azaltmırlar. 
Xüsusəndə  iĢıqlanma  dərəcəsi  normal  olan,  heyvanların  müasir  tipli  binalarda  saxlanması  və 
onlarda heç bir narahatlıq duyulmadıqda hər bir fərd öz genetik potensial imkanını göstərir.  
Təsərrüfatın müasir təĢkili.ġəkil-27. 
 
 
 

---

67 
 
 
Yüksək  məhsuldar  inəklərdə  geniĢ  sağımım  tədbiqi.  Yüksək  məhsuldarlığa  malik  olan 
inəklərə geniĢ sağım tədbiq olunduqda öz genetik potensial imkanlarını göstərə bilirlər.Məsələn 
Rusiyanın “AO Suomen Rexu “ təsərrüfatında tam balanslaĢmıĢ əlavə yem verilməklə heç bir 
mikroelementlərin  azlığı  olmadan  baxım  nəticəsində  holiĢtin  cinsindən  11000  kiloqram  süd 
almıĢlar. ġəkil-28. GeniĢ sağım. 
 
 
 
3.Qaramalın anatomiyası: 
 Anotomiya  bitki  və  heyvanların  inkiĢafı,  quruluĢu,  həyatından  bəhs  edən  ən  qədim  bioloji 
elmıərdən  ibarətdir.  Bu  elm  bədənin  quruluĢunu  meyit  və  cəsədlər  üzərində,  onları  yarmaq 
(parçalamaq )yolu ilə öyrənilir, buradan da elmin (yunanca anotome-parçalamaq deməkdir ) adı 
meydana  çıxmıĢdır.  Fiziologiya  sağlam  orqanizmidə  həyati  prosesləri  (fuksiyaları  )öyrənir.  
.Anatomiya,  histologiya  və  fiziologiya  qarĢılıqlı  olaraq  bir-birindən  asılı  olur  və  bir-birini 
tamamlayır. 
Kənd  təsərrüfatı  heyvanlarınında  normal  fizioloji  prosesləri  bilmək  üçün  onların  skletinin 
quruluĢunu,  daxili  orqanların  fəaliyyət  və  funksiyasını  bədənin  nahiyələrində  yerləĢmə 
qanunauyğunluğunu bilmək məqsədə uyğundur. 
Şəkil-29. İnəyin skleti.  

---

68 
 
 
       ġəkil-29.  Ġnəyin  skleti.  A-boyun hissəsi;  B-döĢ hissəsi;  V-bel  hissəsi; Q-oma sümüyü;  D-
quyruq hissəsi,1-kəsici diĢ sümüyü, 2-burun sümüyü, 3-üst çənə, 4-alın sümüyü, 5-alt çənə, 6-
atlas, 7-epistrofey, 8-kürək, 9-bazu sümüyü, 10-said sümükləri, 11-bilək sümükləri, 12-əldarağı 
sümükləri,  13-barmaq  falanqaları,14-döç  sümüyü,  15-qabırğa  qığırdağı,  16-qabırğa,  17-Qalça 
sümüyü,  18-oturaq  sümüyü,  19-bud  sümüyü,  20-baldır  sümükləri,  21-ayaq  daraqarası 
sümükləri, 22-ayaqdarağı sümükləri, 23-barmaq falanqaları 
 
Qaramalın kəlləsinin quruluşu. 
 
ġəkil-30..Qaramalın kəlləsi.1-kəsici sümük, 2-burun sümüyü, 3-üst çənə, 4-gözyaĢı sümüyü, 5-
alın  sümüyü,  6-təpə  sümüyün  gicgah  lövhəsi,  7-gicgah  sümüyü,  8-peysər  sümüyü,  9-alıncıq 
sümüyü, 10-alt çənə: a)kəsici diĢlər, b-aĢağı göz yuvası dəliyi, v-göz yaĢı kanalıd-tac çıxıntısı, e-

---

69 
 
buynuz,  j-xarici  eĢitmə  yolu,  i-  peysər  sümüyü,  k-boyunduruq  çıxıntısı,  l-sümük  təbil,  m-oynaq 
çıxıntısın-damar oyması, o-çənəaltı dəlik, p-üz qabarı, p-alt çənənin kəsici hissəsi, c-alt çənənin 
azı diĢ hissəsi. 
Heyvandarlıqda  ən  vacib  məsələlərdən  birisidə  sağlam  diĢlərin  olmasıdır.  DiĢlər-dentes-
orqanizmidə bərk törəmələr olmaqla, qidanı tutmaq və sürtmək (üyütmək ) üçün istifadə olunur. 
Kəsici  diĢlər,  azı  diĢlər  və  köpək  diĢləri  vardır.  Hər  bir  diĢin  kütləsi  dentindən,  emaldan  və 
sementdən ibarətdir, diĢ kütləsinin içində isə pulpa vardır. 
DiĢin  yuvada  olan  hissəsinə  kötük,  (kök  ),  xaricdə  sərbəst  görünən  hissəsinə-tac,  kötüklə  tac 
arasındakı  hissəyə  isə  diĢin  boyuncuğu  deyilir.Tacın  xaricə  çıxması  kötüyün  güclü  inkiĢafı  ilə 
əlaqədardır,  deməli  diĢ  tacları  xeyli  sürtülüb  yeyilmiĢ  və  xaricə  çıxmıĢ  olan  qoca  heyvanlarda 
kötük çox böyük olur. Arxada yerləĢən azı diĢlərdən baĢqa bütün diĢlər yeniləri ilə əvəz olunur və 
buna görədə süd diĢləri və daimi diĢlərə ayırd edirlər. 
Müxtəlif heyvanlarda diĢlərin ümumi sayı bir bərabərdə deyildir: atlarda 12 kəsici diĢ, 4-köpək 
diĢi (erkəklərdə ) və 24 azı diĢi vardır; gövĢəyən heyvanlarda alt çənədə 8 kəsici diĢ (üst çənədə 
kəsici  diĢ  yoxdur  )vardır,  köpək  diĢləri  yoxdur,  24  azı  diĢi  vardır;  donuzlarda  12  kəsici  diĢ,  4 
köpək diĢi və 30 azı diĢi vardır; itlərdə 12 kəsici diĢ, 4 köpək diĢi və 28 azı diĢi vardır. 
Kəsici diĢlər əsas etibarilə bitki qidasını kəsmək və tutmaq üçündür. Bir-birinə toxunan iki orta 
diĢə  qarmaq  diĢ  deyilir,  bunların  yanlarında-sağında  və  solunda  olan  iki  diĢə  orta  kəsici  diĢ  və 
diĢlərdən kənarlarda yerləĢən iki diĢə kənar diĢlər deyilir. 
YaĢla əlaqədar olaraq diĢlərin dəyiĢmə formulası. 
 
ġəkil-31.Ġnəyin kəsici diĢlərinin dəyiĢməsinə görə yaĢın təyin edilməsi. 

---

70 
 
1-kəsici süd diĢləri təxminən 2 ilə qədər qalır, 2- ilk daimi diĢlər, heyvan 2 illik olduqda çıxır;  
3-daxildəki  daimi  orta  kəsici  diĢlər,  heyvan  2  il  9  aylıq  olduqda  çıxır;  4-  xaricdəki  daimi  orta 
kəsici diĢlər, heyvan 3 il 4 aylıq olduqda çıxır; 5- daimi kənar diĢlər, heyvan 4 il 9 aylıq olduqda 
çıxır;  6-  sürtülüb  yeyilmiĢ  kəsici  diĢlər,  (  heyvan  9  illik  və  daha  böyük  olduqda  );  7-  diĢlərin 
tamamilə sürtülüb yeyilmiĢ tacları (heyvan 14 illik və daha böyük olduqda ) 
H
ə
zm orqanlar
ı
: 
Həzm orqanlarının kimyəvi tərkibi: Щейван организми щцъейряли вя 
щцъейрясиз  гурулуш  формасында  ъанлы  маддялярдян  тяшкил  олунмушдур. 
Ъанлы  маддя  чохлу  мигдарда    кимйяви  елементлярдян:  карбон,  калсиум,  азот, 
оксиэен,  щидроэен,  кцкцрд,  фосфор,  натриум,  кaлиум,  магнезиум,  дямир  вя 
хлордан  ибарятдир.  Бу  макро
 
елементляр  бядян  кцтлясинин  99,6  %
-
ны  тяшкил 
едир,  qалан  щиссясини  (0,4)%    ися  микро
 
елементляр:  йод,  бром,  алцминиум, 
манган,  эцмцш,  гызыл,  платин  вя  с.  тяшкил  едир.
 
Адлар
n
ы  сайдыьымыз  бцтцн 
кимйяви  елементляр,  ъанlы  маддядя
, 
мцряккяб  цзви  бирляшмяляр: 
 
зцлаллар, 
йаьлар, 
 
карбощидратлар вя гейри цзви маддяляр 
 
шяклиндядир
 .
 
           
Щцъейря
 
–
 
ъанлы  организмин  ян  мцщим  йашама  формасыдыр.  Бу  да 
бцтцн орган вя тохумаларын тяшкил олунмасында мцщцм рол ойнайыр.
 
Маддяляр  мцбадилясинин  цмуми  типи,  гурулуш  вя  функсийанын
 
цмуми 
хассяляри  иля  характеризя  олунан  щистоложи  тюрямяляря  организмин 
тохумалары дейилир.
 
Дахили  мцщитля  тямасда  олан  тохумалар  епитeлиал
 
тохумалар  адланыр. 
Бунлар  йа  горуйуъу  рол  ойнайыр,  йахуд  да  ифразетмя,  сорма,  хцсусиййятиня 
малик  олур.  Епителиал  тохуманын  алтында  йерляшян  тохумалар  организмдя 
гидаландырма,  дайаг  вя  йа  горуйуъу  фуnксийа  дашыйыр,  буна  эюря  дя  онлар 
дайаг
-
трофик  тохума  адландырылмышдыр.  Инкишаф  просесиндя  щярякят 
функсийасы  иля  ялагядар  олараг  язяля  вя  синир  тохумалары  йаранды.  Синир 
тохумасы  бцтцн  органлар  арасында  ялагя  йарадыр.  Бу  тохума  сайясиндя 
организм ващид тамлыг кими фяалиййят эюстярир. 
 
Организмдя нязярдян кечирдийимиз щеч бир тохума изоля олунмуш щалда 
дейилдир.  Гейд  олундуьу  кими,  епителиал  тохумаларда  синир  тохумасы 
елементляри, дайаг
-
трофики тохумаларда йалныз синир тохумалары дейил, ган 
дамарлары,  гыьырдаг,  сцмцк  вя  язяля  тохумаларында  ися  синир  тохумасы 
елементляри, ган дамарлары вя бирляшдириъи тохумалар вардыр.
 
Qrqanizm 
мцяййян  тохумалардан  ибарят  олуб,  хцсуси  функсийа
 
йериня 
йетирян  щиссяси  орган
 
адланыр.  Мясялян,  гараъийяр  юд  щасил  едир,
 
бюйрякляр  ифраз
at
,  аьъийяр  тяняффцс,  эюз  ися  эюрмя  органыдыр.  Бцтцн 
органлар  организмин  инкишафы  просесиндя  йараныр.  Щяр  щансы  бир  цмуми 
функсийаны  йериня  йетирян  органлар  апарат  вя  йа  органлар  системи  ямяля 
эятирир. Органлар системи йалныз спесифик функсийасы иля дейил, айры
-
айры 
органларын илкин гурулушу иля дя характеризя олунур.  Мясялян, язяля системи 
язялялярдян,  сцмцк  системи  –
 
сцмцк  вя  баьлардан,  синир  системи  –
 
синир 
щцъейляриндян вя с. Апарат, щямчинин щяр щансы цмуми функсийаны йериня 

---