Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

61 
 
         
Heyvanlarda çox geniş tədbiq olunan transgenlik xüsusiyyətlər. 
Siçanlar  üzərində  aparılmıĢ  tədqiqatların  müsbət  nəticələri  əsasında 
trasgen  siçanlar  yaradıldıqdan  sonra  hazırda    dovĢan,  qoyun,  donuz  və 
qaramal  üzərində  trasqen  heyvanların  alınma  təcrübəsi  qoyulmuĢ  və 
müsbət  nəticələr  alınmıĢdır.  KlonlaĢmavə  transgenliyin  alınma  mahiyyətini  nəzəri  və  praktiki 
əsaslarla öyrənilməsi qarĢıya məqsəd qoyulmuĢ və alimlər tərəfindən nəzəri sxemi aĢağıdakı kimi 
göstərilmiĢdir.
  DNT  də  Ekspres  yad  genlərin  yaradılması  çox  böyük  təcrübəvi  əhəmiyyət  daĢıyır.Bu 
prosesdə  yaradılmıĢ  yad  DNT  quruluĢunun  transkpipsiya  və  translyasiya  nəticəsində  və  RNT-polimeraza 
fermenti  təsiri  nəticəsində  zülal  sintezin  baĢ  verməsi  ekspres  genlərin  əmələgəlməsi  baĢ  verir.  Hər  bir 
genetik  informasiyanın  yalnız  əkmə  yolu  ilə  deyil  eyni  zamanda  orqanizmidə    genetik  informasiyaların 
ekspres  genlər  vasitəsilə  ötürülmə  aparılması  baĢ  verir.Son  dövürlərdə  yad  genlərin  orqanizmilərdə 
boğazlığın  ilkin  mərhələlərində  ineksiya  yolu  ilə  aparılması  daha  böyük  əhəmiyyətə  səbəb  olur  və 
transgenlik  yaranır.Bu  ilk  dövürlərdə  siçanlar  üzərində  təcrübəyə  əsaslanmıĢlar  .Yəni  DNT  nin  tərkibinə 
yeridilmiĢ ekspres genlər öz fraqmentlik xüsusiyyətini saxlayır və orqanizmidə uyğunlaĢma  prinsipi ilə nəslə 
ötürülür.1983-cü  ildə  CON.Qordon  trasqen  siçanlar  almıĢdır.O  klonlaĢdırılmıĢ  geni  plazmaya  daxil  edir 
,sonra  yeni  mayalanmıĢ  ziqotadan  erkək  pronukleusu  çıxardılır  və  mayalanmıç  diĢilərin  balalığına  yeridilir 
.Burada artıq yeni hibrid xətlərin alınmasıda baĢ verir. 
ġəkil-24..Transgen ciçanların alınması. 
 
 
 
 
Fəsil II. M  A  L  D  A  R  L  I  Q 
1.Maldarlığın  əhəmiyyəti  və  müasir  vəziyyəti.  Maldarlıq  sahəsindən  əldə  olunan  ərzaq 
məhsulları  ümumi  istehsalın  40-50  %  -  ni  təĢkil  edir.  Ona  görədə  dünya  maldarlığının 
qarĢısında  duran  ən  aktual  problem  dünya  əhalisinin  zülal  ehtiyatıcına  olan  tələbatın 
ödənilməsidir. Ona görədə alim və mütəxəsislər ərzaq məhsuları bolluğu yaratmaq üçün yeni 
cins, tiplərin yaradılmasına çox böyük fəallıq göstərməlidirlər. Bunun üçün mühütə dözümlü 
uzun  ömürlü  və  sənaye  texnologiyasına  yararlı  heyvanlar  yetiĢdirmək  ən  aktual  məsələdir. 
Hasırda 
dünyada 
mövcud 
olan 
qaramalın 
son  illərdə 
artım 
dinamikası
ndan  aydın 
olur 
ki, 
2008-ci  ilin 
məlumatına 
əsasən 
1347473 
min 
baĢ 
qaramal 

---

62 
 
vardır ki, buda 2000-ci ilə nisbətən 25 % artım deməkdir. Dünyada ümümi ət istehsalı 62363 
min  ton  olmuĢdur.  Həmin  illərlə  müqayisədə  demək  olar  ki,  Avropada  2008-ci  ildə  mal  əti 
10972  min  tona  çatmıĢdır.  Buda  il  ərzində  adambaĢına  düĢən  ət  15,1  kq  olduğu 
deməkdir.Dünya  üzrə  isə  məhz  adambaĢına  qaramal  əti  9,1  kq  olmuĢdur.  Həmin  illərdə 
qaramalın  baĢ  sayının  azalmasına  baxmayaraq  Belarusiyada  adam  baĢına  il  ərzində  28,4  kq 
mal  əti  düĢmüĢdür.  Bu  göstəricilər  Fransada  15,3  kq,  Niderlandiyada22,7  kq,  Danimarkada 
23,3 kq, ġimali Amerikada 27,3 kq, ABġ-da 40,6 kq, Cənubi Amerikada 36,9 kq, Argentinada 
70,3  kq,  Brazilyada  46?6  kq,  Avstaralyada  102,6  kq  və  ən  yüksək  nəticə  Yeni  Zelandiyada 
144,7  kq olmuĢdur.  Azərbaycanda isə  adambaĢına 35 kq cəmi  ət  o,  cümlədən 19 kq mal  əti 
düçmüĢdür. Ölkələr arası adambaĢına ən az ət Hindistanda 1,1 kq –olmuĢdur. 
Hazırda  südlük  maldarlığın  intensif  inkiĢaf  etdirilməsi  üçün  ABġ,  Ġzrail,  Kanada,  Almaniya, 
Fransa və digər dövlətlərdə  holiĢtinləĢmə  geniĢ  tədbiq  olunr. Bir  çox dövlətlərdə  olduğu kimi 
Rusiyada  xüsusən  Arxangelsk  vilayətlərində  holiĢtinləĢmə  xolmoqor  cinsi  əsasında  aparılır. 
Burada  aparılan  məqsədli  iĢlərin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  yerli  Ģəraitə  dözümlü  südlük 
istiqamətli  xolmoqor  cinsin  süd  məhsuldarlığını  çarpazlaĢdırma  tədbiq  olunmaqla 
yüksəltməkdir. Xolmoqor cinsində bir çox eksteryer çatıĢmazlıği; yelin quruluĢu, az süd vermə 
qabiliyyəti,  süddə  yağ  və  zülal  azlığını  yüksəltmək  məqsədilə  holiĢtin  cinsin  buğalarından 
yaxĢılaĢdırıcı cins kimi istifadə olunması cinsin damazlıq keyfiyyətinin  yüksəlməsinin əsasını 
yaradır. Aparılan  yüksək məqsədli çarpazlaĢdırma nəticəsində alınmıĢ yeni tip (genotipi 3/8 ) 
inəklərdə süd məhsuldarlığı 6069 kq süddə  yağ 4,21%-ə  çatmıĢdır. Eyni zamanda həmin  yeni 
tiplərdən  transplantasiya  yolu  ilə  məhsuldar,  mühütə  dözümlü  heyvanlar  alınmıĢdır.  2010-cu 
ilin məlumatlarına əsasən həmin təsərrüfatlarda ¾ genotipli heyvanlardan 10581 kq süd verən 
və süddə yağ 4,35 % olan inəklərə daha çox rast gəlinir. Bu da onu göstərir ki, qan qatma yolu 
ilə əldə olunmuĢ tiplər daha yaxĢı məhsuldarlığa malikdirlər. (Ģəkil-1,2) 
 
 
  A-xolmoqor.                                 B-embrion köçürmə           V-Holiştinləşmiş  
ġəkil-25.  A-Xolmoqor,  B-HoliĢtinləĢmiĢ  mələzlərdən  embrion  köçürülmə  ilə  alınmıĢ,  V-
HoliĢtin mələzi. 

---

63 
 
    Azərbaycanda  holiĢtinləĢmənin  tədbiqi  “Hacı  Camalxan”  təsərrüfatında    HoliĢtin  əsasında  yeni 
tipin  yaradılması  iĢinə  baĢlanmıĢdır.  Burada  eksteryer  görnüĢünə  ,yelin  formasına  (təknəvari 
),dəqiqədə süd vermə qabiliyətinə daha çox fikir verilir. Onu da qeyd etmək lazım gəlir ki,Muğan –
Salyan  zonasında  HoliĢtin  cinsin  dondurulmuĢ  toxumu  ilə  süni  mayalanma  daha  geniĢ  tədbiq 
olunmuĢdur.  Bu  zonada  yetiĢdirilən  simmental,  qonur  latviya  və  qara-ala  cinsli  inəklər  holiĢtin 
cinsin  toxumu  ilə  mayalandırılmıĢdır.  AlınmıĢ  mələzlər  yüksək  böyümə  sürəti  və  məhsuldarlıq 
göstəricilərinə görə təmizqaqnlılardan üstün olmuĢdular. Z.Ə.Tahirovanın apardığı tədqiqatlar daha 
maraqlı  olmuĢdur.  Bir  çox  təsərrüfatlarda  alınmıĢ  mələzlər  ikinci  nəsildə  öz  məhsuldarlığını 
azaltmıĢdır. Ona görədə alınmıĢ birinci nəsil holiĢtin mələzləri Zebu qanlı Yenizelandiya (holiĢtin X 
cerzey  X  sahival  )  cinsin  toxumları  ilə  mayalandırılmıĢdır.  I-nəsil  hibridlər,  mələzlərin 
göstəricisindən  üstün  olmuĢdur.  I-nəsil  (Yenizelandiya  X  HoliĢtin  X  Qara-ala  ;Yenizelandiya  X 
HoliĢtin X Simental ) hibridlər yenidən HoliĢtin cinsin toxumu ilə mayalandırılmıĢdır. AlınmıĢ II-
nəsil  hibridlər  üzərində  seleksiya  –damazlıq  iĢləri  aparılmıĢdır.  Hazırda  10000  min  kiloqram  süd 
verən naxırlar yaradılmıĢdır. ġəkil-26. 
 Son  illər  heyvandarlığın  inkiĢaf  tempi  hibridləĢmə, 
embrion köçürmə və yüksək texnoliji proseslər ardıcıllığı 
əsasında  yerinə  yetirilir.  Məlum  olduğu  kimi  hazırda 
dünyada 1,3 milyard baĢ qaramal vardır ki, bunun 60 %-ə 
qədərini  zebuqanlı  heyvanlar  təĢkil  edir.  Bunun  əsas 
səbəbi 
həmin 
heyvanların 
infeksion, 
invazion 
xəstəliklərinə  və  ekstrimal  mühütə  dözümlü  olması 
üstünlüyüdür.  Xüsusəndə  onlarda  yaranan  heterozis  ( 
heterogenlik  ),  tezyetiĢkənlik,  mühütə  tez  uyğunlaĢma 
qabiliyyətinin artma üstünlüyüdür. Əgər simmental, ġvis, 
Hereford  kimi  cinslərin  yaradılması  üçün  30  ildən  çox 
vaxt  sərf  olunmuĢdursa,  zebu  əsaslı  hibrid  cinslərin 
yaradılması  üçün  15-20  il  vaxt  tələb  olunur.  Eyni 
zamanda  əgər  heyvanların  süd  məhsuldarlığını  1000  kq 
artırmaq üçün seleksiya yolu ilə 40 il vaxt tələb olunursa, 
hibridləĢmə yolu ilə 10 ilə nail olmaq mümkündür.  
ġəkil-26. Hacı Camalxan təsərrüfatında alınmıĢ HoliĢtin inəkləri 
     Hazırda    heyvandarlıqda    tətbiq    olunan    seleksiya  -  damazlıq    iĢindən    fərqli    olaraq,    dünya 
alimləri  çox  qısa  müddətdə,  məhsuldarlığı  yüksək  olan  və  son  dövürlərdə  dünya  maldarlığında  
geniĢ  istifadə olunan embrionun köçürülməsi (transplantasiya) üsulundan geniĢ istifadə olunmasını 
göstərirlər.
 
 
RüĢeymin bölünməsi məsələsi ilə xarici dövlətlərin alim, fermerləri məĢğul olurlar. 
Fransada “ġarole embrion” kooperativ birliyi yaradılıb. Buraya 115 fermer daxil olub, onlar  20  
baĢ  rekordist-donar inəkləri seçib, embrion köçürmə mərkəzi yaratmıĢ və bir  sıra xarici dövlətlərlə 
kontrakt    bağlamaqla  həmin  embirionu  satırlar.  Bu  üsula  qısa  müddət  ərzində  yüksək  məhsuldar 
naxırlar yaratmaq mümkündür. 
Ona  görə  də  son  20-25  ildə  bu  üsul  ABġ, Kanada, Fransada, Almaniyada  sürətlə  inkiĢaf  
etmiĢ    və  geniĢləndirilmiĢdir    ki,    son  mərhələdə    həmin  ölkələrdə    embrionun    köçürülməsi   
kommersiya  Ģəkli  almıĢdır. 

---