Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

54 
 
йцксяк мящсулдар мцщцтя дюзцмлц узун юмцрлц щейванлар йетишдирмяк цчцн эениш 
тядбиг  олунан  цсулдур.  HibridləĢmə  iki  yolla  aparılır:  təbii  və  süni.  Təbii  yolla  aparılan 
hibridləĢdirmə  bizim  eradan  2  min  il  əvvəl  qatırın  (♂eĢĢək  X  ♀at  )  alınması  üsuludur.  Süni 
yolla hibridləĢmə yolunu Alman alimi R. Kamerarus (1694 ) təklif etmiĢdir. 1717-ci ildə ingilis 
alimi T. Ferçayld müxtəlif növ qərənfillərin çarpazlaĢdırılması nəticəsində əldə etmiĢdir. Ancaq 
hibridləĢmə  haqqında  ilk  elmi  təhlilər  Kelreyter  (1760)  tərəfindən  54  hibrid  bitki  almıĢdır. 
Noxudlar  üzərində  dərin  hibridləĢmə  nəticələrinin  genetika  elminə  Qreqor  Mendel  əsas 
nəzəriyyəsini  yaratmıĢdır.  Ç.Darvin  hibridləĢmə  sahəsində  çox  böyük  iĢlər  görmüĢdür. 
 
Sxem-9. Hibridl
əşmə
 
(çevirici çarpazlaşdırma ).
 
Щибридляшмя  заманы  мцхтялиф  эенотипли  валидейин  формаларын 
чарпазлашдырылмасы  нятиcясиндя  биолоjи  щетерозис  щадисяси  баш  верир. 
Щетерозис  заманы  алынан  щибридлярдя  йцксяк  бюйцмя  хцсусиййяти  щяйата 
дюзцмлцлцк,  балавермя,  мющкям  конститусийа
, 
йцксяк  мящсулдарлыг  вя 
хястяликляря  дюзцмлцлцк  юзцндя  эюстярир  вя  валидейин  формаларындан 
цстцн  олурлар.  Валидейинлярдян  газанылмыш  яламатлярин  комбинасийасы 
щетерозися сябяб олур. Бу щетерозис щибрид гцввяси иля бирузя верир. 
 
Щибридляшмя  нятиcясиндя  ялдя  олунмуш  щибридлярин  юмцр  узунлуьу
, 
мцщцтя  дюзцмлцйц  валидейин  формаларындан  цстцн  олурлар. 
Hibridl
əĢ
m
ə
d
ə
 
geni
Ģ
  istifad
ə
  olunan  sxem.  S.A.Abbasov  t
ə
r
ə
find
ə
n  t
ə
klif  olunmu
Ģ
  sxemad
ı
r  (  sxem  1 
0.) 

---

55 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 .         Sxem-10. Azərbaycanda istifadə olunan hibridləĢmə. 

---

56 
 
Sxem-11.HibridləĢmədə geniĢ istifadə olunan növbəli-rotasiya çarpazlaĢma üsulu. 
         
Щибридляшмя  башга  нювляр  арасында  апарылмагла  мцсбят  нятиъяляр 
алындыьы  кими  йак  иля 
гарамалын 
cцтляш
-
дирилмяси  няти
-
ъясиндя 
дя  екстримал  шяраитя 
дюзян мцщцтя уйьунлашан 
йени  щибрид  групларын 
йаранмасы 
тямялини 
гойур. 
Sxem-12.N
övbə
li 
hibridl
əşmə
. 
Йак 
ев 
щейваны 
олмагла 
гарамалдан 
фярглянян  бир  нювдцр. 
Йак  йемя  аз  тялябкар  ил 
бойу  даьлыг  вя  даь  ятяйи 
чямянликлярдя 
отлайан 
сойуг  иглимя  дюзян  мешя 
чямянликляриндян  йахшы 
истифадя  едян  бир  щей
-
вандыр. 
Йак 
Qыр
-
ьызыстан, 
Газахыстан, 
Тадcикистанын  Алтай  да
-
ьларында 
эениш 

---

57 
 
йайынмышдыр.
 
Йак вя онун щибридляри гарамала нисбятян уcуз мящсул вермя 
габилиййятиня  маликдир.  Йак  яти  башга  нюв  щейван  ятиндян  даща  уcуз  баша 
эялир.  Йак  сцдц  кейфиййятиня  эюря  иняк  сцдцндян  2  дяфя  йаьлыдыр.  Йакын 
башга бир мцсбят яламяти ондан ибарятдир ки, онлар мющкям конститусийалы 
вя сойуьа дюзцмлцдцр.
 
Ят  мящсулдарлыьы
.
Йак  эеc  йетишян  щейвандыр
.  O,  6  -  7  ya
Ģı
nda 
юз 
бюйцмя  хцсусиййятини 
 
тамамлайыр.  Доьулдугда  cанлы  кцтляси  10
-
13кг 
чатырки,  бу  да  ананын  cанлы  кцтлясинин  5
-6%-
и  тяшкил  едир.  Cаванлар  87  кг 
чяки верирляр ки, бу да ананын 38,6 %
-
и демякдир. Ики иллик йашда ъанлы кцт
-
ляси 170кг чатыр. Цч илликляри 185 кг, дюрд иллик йашда ися 193 кг чатырлар.
 
Бурйат  даьларындакы Йак популйасийасы Кыргыз Йакларына нисбятян 30 
-
50 кг ашаьы чякидя олурлар. 
 
Сцд  мящсулдарлыьы:  Йакын  тюрямя  хцсусиййяти  фясилдян  асылыдыр. 
Доьумун  65
-70%-
и  март
-
май  айларында  эедир.  Доьушун  бирин
c
и  эцнц  йак 
саьылмыр. Бцтцн сцдц бала ямир. Бала анадан 5
-
6 эцн сонра айрылыр вя анъаг 
саьым  вахты  ана  алтына  бурахылыр.  Бала 
саьым  дюврцндя  тягрибян  анадан  210
-
250кг 
сцд  ямир.  Лактасийа  мцддяти  120
-
210  эцн 
давам  едир
, 
сцдцн  йаьлылыьыны  5% 
- 
дян 
йцхары олур. Ийун айында 5
-
9%, ийулда 6%, 
август  6,2%,  сентйабрда  6,4%,  октйабрда 
6,8%-
я чатыр.
 
Йак
la 
гарамалын 
c
цтляшдирилмяси 
няти
c
ясиндя  алынмыш  щибрид  (Хайнан)  юз 
бядян  гурулуш  вя  формасына  эюря  ятлик 
ъинся  бянзяйир  вя  бцтцн  яламятляря  эюря 
йакдан цстцнлцк тяшкил едир. Иняк Хайнан 5 йашында 250
-
390 кг
-
йа чатырлар. 
Орта  щесабла 
c
анлы  кцтля  320кг,  ан
c
аг  йак  инякляр  щямин  йашда  220кг  олур
-
лар.Интенсив 
бяслямя 
шяраитиндя 
еркяк 
Хайнанлар 
ятлик 
c
инси 
хцсусиййятляриня бянзяйир.  
Шякил 21.
. 
3 йашында Хайнан
  
еркяйин
  c
анлы
  
кцтля 550кг.
 
5-
6  иллик  Хайнанлар  –
 
ахталары  400
-
500кг  чяки  верирляр.  9
-
10  иллик  йашда  ися 
600-
800 кг чатырлар. Хайнанларын эязинти вя отлаг шяраитиндя отарылма хцсусий
-
йятляри Йак вя йерли маллардан цстцндцр. Отлагда кюкялмя дюврцндя 90 эцнлцк 
мцддят ярзиндя онларын эцндялик чяки артымы 10 78 грама чатыр. Ан
c
аг гара мал 
щямин  шяраитдя  850  грам,  Йаклар  ися  714  грам  эцндялик  чяки  верирляр. 
Щибридляр
-
Хайнанлар  йцксяк  кюклцк  дяря
c
ясиндя  60%
-
дян  йухары  кясим 
чыхарына чатырла
r.      
  S.A.Abbasov  respublikamızda  maldarlıqda  aparılan  hibridləĢməni  yüksək  qiymətləndirmiĢ    və 
Zebu əsasında hibridləĢmənin iqtisadi səmərəliliyini göstərmiĢdir. Respublikamızda alınmıĢ südlük 
istiqamətli  hibridlər  də  südlük  cinslərdən  (simmental,  holĢtin–friz)  fərqlidir.  Salyan 

---