Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

42 
 
 
 
ġəkil-20.Cəmdəyin ölçmə qaydası. l) B,A-budun uzunluğu, 2-C
1,
C- budun dolaması, 3.B,A1,A-
cəmdəyin uzunluğu. 
Ətdə  yağın  təyin  olunmasında  S.B.RuĢkov  metodundan  istifadə  olunur.  Proteinin  təyin 
olunması  Keldalos  üsuluna  əsaslanır.Ətin  kalorilik  xüsusiyyətini  yandırma  üsulu  ilə  də  təyin 
etmək  olar.  Burada  kolorometrdən  istifadə  olunur.  Bu  nümunənin  quru  maddəsi  məlum 
olduqda xüsusi düstur əsasında hesablanır. 
X  =  Q  -  (Y-K)    x    4,1  –  (Y  x  9,3  ),  Burada,  X  =  100  qram,  ətin  enerji  kkal;  Q  -  Ətdə  quru 
maddə, %; Y-ətdə yağ, %; K-ətdə kül, % 
Alınan  rəqəm  kkal  ilə  tapılır,  lakin  kilocoula  çevirmək  üçün  alınan  rəqəm  4,1868-ə  vurmaq 
lazımdır.1 kkal= 4,1868 kcoul 
Atların iş  qabiliyyətinə görə qiymətləndirilməsi:  Atın, çox çətin iqlim və relyev Ģəraitində 
iĢləmək qabiliyyətinə malik olamsı onun hazırda da müxtəlif yüngül və kiçik daxili təsərrüfat 
iĢlərində istifadə edilməsinə səbəb olur. 
Atın iĢ qabiliyyətinə bir sıra xarici və daxili amillər təsir edir. 
Cinsin  təsiri.  Atın  iĢ  qabiliyyəri  onun  cinsindən  asılıdır.  Minik  cinsindən  olan  atlar  yüksək 
sürətlə qaçmaq qabiliyyətinə malik olduqları halda, ağır iĢ atları əsasən addımla getməklə ağır 
yük apara bilirlər. 
Yaşın təsiri. Cinsindən, yemləmə və qulluq Ģəraitindən asılı olaraq atların inkiĢafı 3-5 yaĢında 
baĢa çatır. At ən yüksək iĢ qabiliyyətinə tamyaĢlı dövründə 4-14 yaĢında malik olur. Lakin daha 
yaxĢı yemləmə və qulluq Ģəraitində at öz iĢ qabiliyyətini 18-20 yaĢa qədər saxlaya bilir. Cavan 
atların iĢi tam yaĢlı atlarınkından 20-25%, qoca atlarınkı isə 10-15% az olmalıdır. 
Məşqin təsiri. Müvafiq istiqamətdə aparılan məĢq nəticəsində atın orqanizmi bu və ya baĢqa iĢ 
görməyə yaxĢı uyğunlaĢır, onu nisbətən az enerji sərf etməklə görür və öz qüvvəsini saxlayır. 
 Düzgün  saxlama  və  qulluq  da  atın  orqanizminə  müsbət  təsir  edir,  onun  dincəlməsinə  və  iĢ 
qabiliyyətinin bərpa edilməsinə səbəb olur. 
Atın gördüyü xarici mexaniki iĢ qüvvə və məsafənin hasilidir. QoĢquda müəyyən yükü 
çəkməyə sərf edilən qüvvəyə dartma qüvvəsi deyilir. Dartma qüvvəsi kiloqram ilə məsafə isə 
metr ilə ölçüldüyü üçün, iĢ aĢağıdakı formulada göstərildiyi kimi kiloqrametrlə ölçülür:  
 
 
P = C x S. Burada P-iĢ, C-dartma qüvvəsi, S-isə məsafədir. 

---

43 
 
əgər qoĢulu at yükü 60 kq. dartma qüvvəsi sərf etməklə 1 gün ərzində 30 km aparmıĢsa, o, 60 x 
30 km = 1.800000 kq/m iĢ görmüĢdür. Ort hesabla bir gündə  görülən 1.5 mil kq/m iĢ  yüngül, 
2.1 mil kq/m qədər görülən iĢi orta, 3.0 mil kq/m ağır, bundan çox görülən iĢ isə çox ağır hesab 
edilir. 
   Dartma qüvvəsini dinamometrlə təyin edirlər. 
   Dinamometr  olmayan  hallarda  atın  normal  dartma  qüvvəsini  təxmini  olaraq  onun  diri 
çəkisinə əsasən təyin edirlər. 
  Atın optimal dartma qüvvəsi aĢağıdakı formula ilə təyin edilə bilər: 
                     J 
 
C = ---- + 12   böyük atlar üçün, 
 
        9 
 
                    J 
 
C = ---- + 9 
 
kiçik atlar üçün. 
 
        8 
 
J – atın diri çəkisi, rəqəmlər isə əmsallarıdır. Əgər atin diri çəkisi 400 kq – dırsa, onun normal 
dartma qüvvəsi:  
                   400 
 
C = ----- + 9 = 59 kq –dır.  
 
 
        8 
 
   Müəyyən  olunmuĢdur  ki,  müxtəlif  tip  atların  optimal  dartma  qüvvəsi  onların  diri  çəkisinin 
12-15% -dairəsində dəyiĢir. 
 
 
    Maksimal yük aparmaq sınaqlarında at normal dartma qüvvəsini 5-6 dəfə artıra bilər. Zaman 
vahidində görülən mexaniki iĢə güc deyilir və özü də aĢağıdakı formula ilə hesablanır: 
 
                        p         c s 
 
M  =  -----  =   -----  =  C V 
 
            t            t 
 
Bir saniyədə  görülən 75  kq/m iĢ  bir at  gücü (a.g.) hesab edilir. Misalda  göstərdiyimiz at  əgər 
həmin  iĢi  saniyədə  1.3  metr  sürətlə  (saatda  4.68km)    görmüĢsə,  onun  gücü  təxminən  bir  at 
gücünə (59 x 1,3 : 1 = 76.7 kq/m saniyə) bərabər olar: demək, bu at normal qüvvə dairəsində 
iĢləmiĢdir. 
   Sürət zaman vahidində gedilən məsafiyə görə ölçülür: 
                       s 
 
V  =  ----- . burada , v – sürət, s – məsafə, t – isə zamandır. 
 
           t 
 
Əgər at 18 km məsafəni bir saatda getmiĢsə, demək o saniyədə 5 m sürətlə (18000 m: 3600 san 
= 5 m/san) getmiĢdir. 

---

44 
 
Müxtəlif  keyfiyyətli  yolların  müqavimət  əmsalı  da  müxtəlifdir.  Bunu  aĢağıdakı  cədvəldən 
görmək olar. Müqavimət əmsalı dartma qüvvəsinin yüklə arabanin birgə çəkisinə olan nisbətinə 
deyilir:  
                      C 
F  =  ----- . burada , F – müqavimət əmsalı, C – dartma qüvvəsi, Q - isə    
          Q    
 yüklə arabanin birlikdə çəkisidir. 
    
Əgər C = 60 kq,  Q = 1200kq, olarsa onda F = 60:1200 = 0.05 olar. 
 
   Müqavimət  əmsalını  bilməklə  müəyyən  yükü  aparmaq  üçün  atın  sərf  edəcəyi  dartma 
qüvvəsinidə hesablamaq mümkündür:  
   
C = Q x F: 
Yuxarıdakı misala görə həmin atın dartma qüvvəsi belə olar: 
C = 1200 x 0.05 = 60 kq 
 
    AĢağıdakı məsafələri həll etmək:  
Məsələ 1. 
463 kq canlı kütləli at 180 kq yükü 7.5 km məsafəyə daĢımıĢdır. 
Müqavimət əmsalı 0.08 bərabərdir. Atın çəkicilik gücünün və gördüyü iĢi təyin etmək. 
 
                    Q        463 
 
P = -----  =  -----  =  51.4 
 
         9           9 
 
A  =  P S 0.08  =   52.1  x  7500  x  0.08  =  31260 kq/m 
 
 
Məsələ 2. 
   Bir iĢ günündə 30 ton yükü 7 km məsafəyə daĢımaq üçün biratlı qoĢquda neçə at və neçə reys 
etmək lazımdır. Məsələni həll etmək üçün lazım olan məlumat: 
   Sürtünmə əmsalı – 0.07: arabanın çəkisi 120 kq: atın canlı kütləsi 450 kq: arabaçının çəkisi 
70 kq. 
Yüklü halda hərəkətin orta sürəti saatda – 4 km, yüksüz halda hərəkətin orta sürəti – saatda 8 
km, iĢ gününün davamı, istirahəti və yeləməni daxil etməklə - 12 saat. 
(yük vurma 45 dəqiqə, yük göturmə 30 dəqiqə, nahar 2 saat ) 
 
       Dəri  məhsuldarlığı:  Yer  üzərində  yaĢayan  bütün  canlılarda  dəri  örtüyü  anatomik  və 
fizioloji  cəhətdən  çox  oxĢardır.  Dəri  üç  qatdan:  epidermis,  dəri  əsası  və  dərialtı  təbəqədən 
ibarətdir.  Epidermis  (dəri  üstlüyü)  yastı,  çoxlaylı  epitelinin  nazik  hüceyrə  qatıdır.  Onda  iki 
təbəqə  və  səthi,  yaxud  buynuz  təbəqə  var.  Törədici  təbəqə  bir  cərgə  yerləĢən,  dəri  əsasının 
əmizikli  qatını  örtən  prizmatik  hüceyrələrdən  əmələ  gələrək,  dəri  əsasından  əsas  pərdə  və  ya 
membranla  ayrılır.  Epidermis  dərinin  tüksüz  sahəsində,  tüklü  sahəsinə  nisbətən  qalındır. 
Epitelinin ən  dərin  əmələ gətirici qatı əsas dəriyə yapıĢır, və ondan əsas zarla ayrılır.  
Əsas  dəri  və  ya  derma,  burada  epidermisin  altında  yerləĢib,  bir  çıxıntı  və  ya  əmziklər  əmələ 
gətirən, epidermisin içinə daxil olan, əmzikli qat və daha dərin-torlu qat vardır. Əmzikli qat boĢ 
və  retikulyar  birləĢdirici  toxumadan  və  elastiki  liflərdən  qurulmuĢdur.  Saysız  çox  əmziklər 
tüksüz  yerlərdə  yaxĢı  inkiĢaf  etmiĢdir.  Əmziklərdə  qan  damarları  vardır,  bunlar  epidermisi, 

---