Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

36 
 
    ġəkil-18.Fərdi inkiĢafa müxtəlif variantlı çarpazlaĢmanın təsiri 
  Professor  Q.A.ġmid  qaramalin  embrional  inkisafını  əsas  etibarı  ilə  3  dövrə  bölür.  Bu  fikri 
dünya alimlərinin bir çoxu bəyənmiĢ və embrional inkisafını tədqiq edərək onu əsas etibari ilə 
rüĢeym, ilk bala ve bala dövrlərinə bölməyi lazım biliblər. 
Müxtəlif  şəraitin təsiri.   RüĢeyimə (döl ) bir çox alimlərin tədqiqatlarına əsasən ana bətnində 
və ana bətnindən sonrakı dövürlərdə bəslənmə Ģəraitinin təsiri vardır. Eyni zamanda ananın 
canlı kütləsi və çarpazlaĢma təsir göstərirdiyi qeyd edilir.  
         Böyümə  və  inkiĢafa  müxtəlif  fərdlərdə  çarpazlaĢmanın  təsiri.  Göründüyü  kimi  ağır 
yükdaĢıyan atların kiçik boylu atla çarpazlaĢdırılmasından müxtəlif formada dayçaların alınmasına 
səbəb olmuĢdur. ġəkil-18. 
        . 
Fərdi  inkiĢafda  xarici  mühüt  amilləri  ilə  yanaĢı  cinsin  və  növündə  inkiĢafda  və  fərdin 
formalaĢmasında böyük rolu vardır. Fərdi  inkiĢafda  sadə  orqanizmilərin  xromosomları  üzərində  
yerləĢən  genlərin    aktivliyini    tənzimləĢdirilməsi    sistemi    kimi  nəzəriyyəni  ilk    dəfə    Jakobo    və  
Mono  müəyyən  etmiĢdir. 
Kənd təsərrüfatı heyvanların məhsuldarlığı. 
Məlum olduğu kimi heyvandarlıq sahəsindən ət, süd , yun, yumurta, dəri, xəz, kürk və bir çox 
tibbi və kənd təsərrüfatı üçün peyin istehsal olunur. Xüsusən əhali üçün vacib olan məhsulların 
artırılması və onların düzgün hesaba alınması çox vacibdir. Məhsuldarlıq qabiliyyəti heyvanın 
növündən,  cinsindən,  xət  və  ailə  mənsubiyyətindən,  cinsiyyətindən,  yaĢı,    fizioloji  vəziyyəti, 
yemləmə  və  mühüt  Ģəraitindən  asılıdır.  Belə  ki,  həmin  amillər  sayəsində  heyvanların 
məhsuldarlığı  çox  dəyiĢilə  bilər.  Ona  görədə  düzgün  yemlənmə  tədbiqi  əsaslı  seçmə  və 
taylaĢdırma iĢləridə bu amillərə təsir göstirir. 
a)
 
Süd  məhsuldarlığı.  Süd-  insan  həyatının  birinci  ayında  ən  vacib  olan  qidadır.  Akademik 
Ġ.P.Pavlov demiĢdir, Süd- təbiət tərəfindən hazırlanmıĢ ən qiymətli qidadır.YaĢlı insan üçün 
gün ərzində tələb olunan süd və süd məhsullsrının  miqdarı qramla,süd-500, yağ-15, pendir-
18, Ģor-20, smetan-18, əgər bunları üzlü südə çevirdikdə gün ərzində 1,5 kq deməkdir. Süd 

---

37 
 
bioloji məhlul olmaqla tərkibində 200 dən çox komponent vardır. Bunlardan 20 aminturĢu, 
147 yağ turĢuları, 4-Ģəkər, 30 makro və mikroelementlər, 23 vitamin, 20 qliserin, fosfatlar, 
fermentlər,  piqment  və  s.  daxildir.  1  litr  südün  enerjisi  3000-dən  4000  kcoul 
(1kcoul=0,239kkal)  bərabərdir.  Müxtəlif  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının  südünün  tərkibi 
aĢağıdakı kimidir. (%) Cədvəl-5 
                                  Müxtəlif nöf heyvanların südünün kimyəvi tərkibi. Cədvəl-5 
Heyvan 
növü 
su 
yağ 
zülal 
Süd Ģəkəri  Mineral 
maddələr 
Cəmi quru 
maddə  
Ġnək 
CamıĢ 
Zebu 
Yak 
Qoyun 
Keçi 
At 
Dəvə 
maral 
 
87,5 
81,3 
83,6 
82,0 
82,1 
87,0 
90,0 
86,4 
63,3 
3,8 
8,7 
7,7 
6,5 
6,7 
4,1 
1,0 
4,5 
22,5 
3,3 
4,3 
4,3 
5,0 
5,8 
3,5 
2,0 
3,5 
10,3 
4,7 
4,9 
3,6 
5,6 
4,6 
4,6 
6,7 
4,9 
2,5 
 
0,7 
0,8 
0,8 
0,9 
0,8 
0,8 
0,3 
0,7 
1,4 
12,5 
18,7 
16,4 
18,0 
17,9 
13,0 
10,0 
13,6 
36,7 
 
              Tədqiqatçılar  belə  hesab  edirlər  ki,  1  litr  süd  istehsalı  üçün  yelindən  450  litr 
qan dövr etməlidir. Buda o deməkdir ki, gün ərzində yelindən 5-6 ton qan dövr edir. Bir 
laktasiyada ərzində  orta hesabla 2500 kq inək südü – 100 kq yağ, 85 kq zülal, 125 kq 
süd Ģəkəri, 17 kq mineral maddə, 320 kq quru maddə deməkdir. Ġnəkdə boğazlıq dövrü 
isə 9 ay (280-285 gün ) çəkir. Əgər mayalanma və ya cütləĢmə tarixi məlumdursa onun 
dəqiq doğum günü aĢağıdakı formula ilə hesablamaq olar. 
 O= D+10 
        H-3       burada, O-doğum tarixi, D-mayalanan ayın günü, H-mayalanma ayın  
nömrəsi .Məsələn, inək 12 iyunda mayalanmıĢdır. 
O=  12+10           =  22 
                     6-3                   3      , deməli 22 mart. 
Laktasiya müddəti adətən 305 gün hesablanır, bu müddətdə süd öz kimyəvi tərkibini və 
sağım  miqdarını  üç  dəfə  dəyiĢir.  Birinci    ilk  5-6  gün  ərzində  sağılan  süd  ağız  südü 
(moloziva ), ikinci  daimi normal  süd,  üçüncü- qurutmaya  10-15  gün qalmıĢ  bu süd öz 

---

38 
 
iyi qatılığı və tərkibinə görə fərqlənir. Laktasiya müddətində daimilik əmsalı aĢağıdakı 
formula ilə hesablanır.Laktasiyanın daimilik əmsalı.  X=  B-A 
                                                                                             B                        buradan  X- 
laktasiyanın  daimilik  əmsalı.  A  və  B  Laktasiyanın  70-ci  və  180-ci  günlərində  süd 
məhsuldarlığı. 
2.Laktasiyanın tam qiymətliliyi.( V.B.Veselovski ) 
AĢağıdakı düstur əsasında yerinə yetirilir. X=   a  x100 
                                                                                      b.n          ,buradan a-laktasiyada faktiki sağım 
, kq. b-ən yüksək gündəlik sağım kq, n-laktasiya günün sayı , X-Laktasiyanın tamqiymətliliyi. 
3.Laktasiyanın daimiliyi - Sağımın bərabərlik əmsalı ilə hesablanır. 
X=      305   Laktasiya günlərində sağım  
                  ən yüksək gündəlik sağım.                                                               
Süd  məhsuldarlığına  görə  qiymətləndirmə:  Süd  məhsuldarlığını  hesablayarkən  damazlıq 
təsərrüfatlarında  fərdi  hesablamalar  əsasında  aparılması  daha  məqsədə  uyğundur.  Süd 
məhsuldarlığı aylar üzrə hesablanır. Nəzarət sağım hər on gündən bir aparılır, hər üç nəzarət sağım 
cəmlənib  üçə  bölünür.  Alınan  rəqəm  30  –a  vurulur  və  ay  ərzində  sağılan  süd  tapılır.  Ay  ərzində        
süd=   1sağ +2sağ +3 sağ  X 30 
                        3 
Südlülük əmsalı K.m.=   Laktasiya müd. Sağım. X 100 
                                             Heyvanın canlı kütləsi 
Bir faizli südə çevirmə = Sağılan süd  x  süddə yağ %. 
Süddə kərə yağı   =   bir faizli süd kq 
                                            100 
Müxtəlif yağlılıqda olan südün bazis yağlılıqda südə çevrilməsi aĢağıdakı kimi aparılır. 
Bazis yağlılıqda südə çevirmə=  
Faktiki  sağılan  süd    x    faktiki 
südün yağlılığı 
                                                        
Zona  üzrə  südün  standart  bazis 
yağlılığı.(3,6%) 
  Ət  məhsuldarlığına  görə 
heyvanların 
qiymətləndirilməsi: 
Heyvanlarda 
ət 
məhsuldarlığının 
əsas 
göstəricilərindən 
ən 
əhəmiyyətlisi  kəsim  çıxarı  və 

---