Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

50 
 
Sxem-4.Qandaxiletmə çarpazlaĢdırma. 
V)  Sənaye  çarpazlaşdırma  .  Bu  üsulda  məqsəd  ət,  yumurta,  dəri  məhsuldarlığını  artırmaq 
üçün mələz heyvanlar  yaratmaqdır. Bu üsul QuĢculuq, donuzçuıuq və ətlik maldarlıqda geniĢ 
tədbiq olunur.
 
 
       Ətlik  maldarlıqda  sənaye  çarpazlaĢdırılması    ən  çox  hereford,  ġarole,  Kian,  Santa  –
Hertruda ətlik törədicilərin südlük cinslərlə çarpazlaĢdırılması nəticəsində arzu olunan nəticələr 
almaq  mümkündür.  Məsələn:  Ukrainanın  reproduktor  təsərrüfatlarında  ikicinsli-üçcinsli 
çarpazlaĢdırma    aparmaqla  ətlik  mələzlər  yaradırlar.  Sənaye  çarpazlaĢdırılması  ət  iztehsalının 
artırılması məqsədi ilə aparılır 
1.Birinci  variantda  Hereford  buğaları 
X  Qırmızı  Səhra  cinsli  inəklər  ilə 
çarpazladırılır.  AlınmıĢ  mələzlər  bir 
variantda  Kian  buğaları  ilə,  digər 
variantda  alınmıĢ  mələzlər  (Hereford 
X  qırmızı  səhra  )  ġarole  buğaları  ilə 
çarpazlaĢdırılır. 
 
Sxem-5.Sənaye çarpazlaĢdırma. 
 

---

51 
 
AlınmıĢ nəticələri cədvəl formasında göstərək. Cədvəl-8 
Mələzlər. 
Doğulduqda  
Erkək         diĢi 
 
6-aylıqda  
Erkək        diĢi 
12 aylıqda  
Erkək        diĢi 
Hereford  X  qırmızı 
səhra  
Kian  X  hereford  X 
qırmızı səhra  
ġarole  X  hereford 
X qırmızı səhra  
31±0,21      29±0,52 
 
34±0,47     33±0,12 
 
38±0,15      33±1,21 
172±1,67  184±3,84 
 
202±2,84    191±2,37 
 
216±2,34  205± 2,12 
-
 
     306 ±2,74 
 
     -  
 
385±3,71  362±2,82 
Cədvəldən  aydın  görünür  ki.  Sarole  cinsin  təsirindən  alınmıĢ  mələzlər  daha  sürətlə  böyümə 
dinamikasına malikdirlər. 
q) Növbəli-rotasiya çarpazlaĢdırma üsulu. Bu üsul əsasən yüksəkməhsulu mələz heyvanlardan 
istifadə  edilir  və  bir  neçə  nəsil  davam  etdirilir.  Bu  mələzlərdə  növbə  ilə  valideyinlərin 
çarpazlaĢdırılması  tədbiq  olunur.  Məsələn  donuzçuluda  ən  geniĢ  Ġri  ağ  donuz  ilə  Landras 
cinslər  arasında  bu  çarpazlaĢdırma  üsulu  tədbiq  olunur.  Növbəli  çarpazlaĢdırma  üsulu 
hiobridləĢdirmədə  də  tədbiq  olunur.  Xüsusən  yüksək  mədəni  avropa  mənĢəli  inəklər  Zebu 
törədiciləri  ilə  cütləĢidilir.  AlınmıĢ  hibridlər  lazım  gəldikdə  Yenidən  avropa  mənĢəli 
heyvanların erkəklərindən istifadə olunur. 
Bu üsulda iki və daha çox cinsin iĢtirakı ilə yerinə yetirilə bilər. Burad iki cins çarpazlaĢdırılıb 
birinci nəsil mələzlər alınır. Bu mələzlər öz növbəsində.valideyin cinslərin əvvəlcə biri,gah da 
o  birisi  ilə  növbə  ilə  çarpazlaĢdırılır.  Belə  ki,  mələzlər  irsiyyətcə    orta  yer  tutur.  Üç  və  daha 
artıq  cinslər  ilə  çarpazlaĢmada  həmin  qanunauyğunluqla  yerinə  yetirilir.  Rusiyada  donuzlar 
üzrə  növbəli  –rotasiya  çarpazlaĢdırma  Ġri  ağ  donuz  ilə  Landras  cinslər  arasında  növbəli 
çarpazlaĢdırma sxemi aĢağıdakı kimi yerinə yetirilmiĢdir. Sxem-6. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

52 
 
Sxem-6.Növbəli çarpazlaĢdırma 
Qaramal  üzərində  üç  cinsli  hibridləĢmə  daha  geniĢ  tədbiq  olunur.  Maldarlıqda  bu  cür 
çarpazlaĢdırma  formaları  çox  səmərəlidir.  Məsələn  Azərbaycanda  çoxluq  təĢkil  olunan 
simmental  cinsin  inəkləri  gətirilmiĢ  HolĢtin  buğaları  ilə  çarpazlaĢdırılmıĢdır.  AlınmıĢ  birinci 
nəsil  mələzlər  Yeni  zelandlya  cinsin 
buğaları  ilə  cütləĢdirilmiĢdir.  Ġkinci 
nəsil  və  üç  cinsli  hibridlər  yenidə 
Simmental 
cinsin 
buğaları 
ilə 
cütləĢdirilmiĢdir.  Məsələn:    Kalmık 
Ģəraitinə  dözümlü  məhsuldar  cins 
yaratmaq 
məqsədilə 
növbəli 
çarpazlaĢdırma 
üsulundan 
istifadə 
olunur.  Bunun  üçün  əvvəlcə  kalmık 
cinsin  inəkləri  hereford  cinsin  buğaları 
ilə  çütləĢdirilir.  AlınmıĢ  birinci  nəsil 
mələzlər 
Kalmık 
cinsin 
törədici 
buğaları  ilə  çarpazlaĢdırılır.Yenidən 
ikinci  nəsil  mələzlər  hansı  ki,  75% 
kalmık  cinsin  qanı  olur  .Onu  yenidən 
hereford  cinsin  törədici  buğaları  ilə 
çarpazlaĢdırılır. Üç cinsin iĢtirakı ilə bu 
çarpazlaĢmada  Aberdin-anqus  cinsin 
buğalarından  da  istifadə  edildikdə 
yerinə yetirilir. 
       Sxem-7.Növbəli çarpazlaĢdırma. 

---

53 
 
            d).  Zavod,  yaxud  yeni  cins  törətmə  çarpazlaĢdırılması.  Bu  ĢarpazlaĢdırma  üsulunda 
əsas məqsəd hər bir yerin öz təbii –iqlim Ģəraitinə uyğun, yüksək məhsuldar cislər yaratmaqdan 
ibarətdir.Yeni  cins  yaratma,  yəni  yaradıcı  çarpazlaĢdırma  sxemi  belədir.  Ġki,yaxud  bir  neçə 
cinsi çarpazlaĢdırıb zəngin və oynaq irsiyyətli mələz nəsl əldə edilir. Mələzlərin ən nyaxĢısı və 
məqsədə  uyğun  olanlar  seçilir  və  taylaĢdırma  aparılır.  Burada  müsbət  irsi  əlaqələr 
möhkəmləndirilir  və  yaradılan  cinsin  damazlığı  üzərində  təkmilləĢdirmə  iĢləri  aparılır. 
Məsələn:  M.F.Ġvanov  Ġri  ağ  Ukrayna  cinsini  yaradanda,  zavod  çarpazlaĢdırma  üsuslundan 
istifadə  etmiĢdir.  Ġlkin  növbədə  cinsin  yaradılması  üçün  düzgün  sxem  tərtib  etmiĢdir.  Alınan 
balalr üzərində tamqidalı yemləmə Ģəraitində ciddi seçmə və taylaĢdırma tədbiq etmiĢdir. Yeni 
cins  yaratmaq iki cins hesabına olarsa.buna sadə yaradıcı çarpazlaĢdırma deyilir. Əgər 3-4 və 
daha çox cinsdən istifadə olunarsa,mürəkkəb çarpazlaĢdırma adlanır.Məsələn Rus Orlov cinsi 
üç  cins  və  baĢqa  cinslərdən  istifadə  olunaraq  yaradılmıĢdır.  Məqsəd  iri,həm  də  yaraĢıqlı.iti 
löhrəm  yeriĢli  qoĢqu  atı  yaratmaq  idi.  Bu  cinsin  yaranmasında  Bars-1  ayğırın  böyük  rolu 
olmuĢdur.  Məsələn  Məsələn  Xolmoqor,  Ģorthorn,  holland,  simmental,  Ģvis,  hereford  və 
vilstermarĢ cinsləri əsasında Bestujev cinsi yaradılmıĢdır.M.F.Ġvanov XX əsrin ortalarında Ağ 
Ukrayna  səhra  donuzu,Askaniya  zərifyunlu  Rambulye,və  Dağ  merinos  cinsini  yaratdı.  Ağ 
Ukrayna 
səhra 
donuzunu 
yaradılmasında 
qarĢıya 
qoyulan 
məqsəd 
,Ġngilis 
donuzununtezyetiĢkənliyini,yaxĢı  ət  keyfiyyətini,yerli  gecyetiĢən  cinsdə  isə  yerli  Ģəraitə 
dözümlüyünü  ,yaxĢıə  bala  vermə  qabiliyyətini  bir  irsiyyətdə  toplamaq  ,saxlamaq  və  gələcək 
nəslə  qüsursuz  ötürmək.O.buna  nail  olmaq  üçün  qohumluqda  ĢarpazlaĢdırma  aparmıĢ  və 
nəsildə  90%  -ə  qədər  hətta  çıxdaĢ  etmiĢdir.Aldığı  Askaniya-1  qabanı  ilə  arzu  olunan  cinsi 
yaratmıĢçdır. M.F.Ġvanov ancaq bu üsullardan istifadə edərək Rusiyada 10 qaramal ,21-zərif  və 
yarım  zərif  yunlu  qoyun,12-donuz  və  11-at  cinsləri  yaratmıĢdır.  Qazaxstanda  zavod 
çarpazlaĢma üsulundan istifadə olunaraq yerli merinos cinsli anaları Amerikanın rambule cinsli 
törədiciləri  ilə  cütləĢdirmiĢ  və  Qazax  merinosu  yaratmıĢlar.  Son  illər  qoyunçuluq  sahəsində 
Qorkov,Gürcü  və  kuybuĢev  cinslər  bu  çarpazlaĢma  sxemi  əsasında  yaradılmıĢdır.  KuybuĢev 
cinsin yaradılma sxemi. Sxem-8.Zavod çarpazlaşdırma üsulu. 
 
 
 3.Hibridləşmə.    Müxtəlif  növ  heyvanların  cütləĢdirilməsinə  hibridləĢmə  deyilir.  Alınan  bala 
isə hibrid adlanır. HibridləĢmə üsulunda da qanqatma və  ya qandaxiletmə, sənaye  və növbəli 
çarpazlaĢdırma  üsullarından  istifadə  olunur.  Щибридляшмя  биотехноложи  цсул  олмагла 

---