Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

47 
 
8.Ġnbred ananın-autbridinq erkəyi ilə cütləĢdirilməsinə bottomkrossinq adlan 
           ABġ-da  2007-ci  ilin  məlumatlarına  əsasən  HolĢtin  cinsi  yetiĢdirən  Assosasiyada  (3,6 
milyon  baĢdan  )  hər  inəkdən  sağılan  süd  8420  kq-dan  artıq  olmuĢdur.  Rusiyada  damazlıq 
zavodlarında hər inəkdən sağılan süd il üzrə 7000 kq-dan çox olmuĢdur. Təmizqanlı heyvanlar 
öz damazlıq və məhsuldarlıq keyfiyyətinə və standart göstəricilərinə görə fərqlənirlər. Xüsusən 
cinsin  standartı  və  ona  qoyulan  tələblər  əsas  götürülür  ki,  buda  bonitrədə  istifadə  olunur.  
Məsələn:  Törədicilərin  seçilməsində  minimum  15-30  qızına  görə  qiymətləndirilmə 
aparılmalıdır.  Cinsin  standartına  qoyulan  tələblri  yerinə  yetirmək  damazlıq  seçmə  üçün 
vacibdir.  Məsələn:  Qırmızı-ala  cinsin  I-laktasiyada  standarta  görə  4000  kq,  süddə  yağ  3,8%, 
III-laktasiyada  süd  5000  kq,  süddə  yağ  3,8%-  olmalıdır.  Birinci  balavermə  27  aylığında 
olmalıdır.  Eyni  zamanda  texnoloji  proseslərə  uyğunlaĢan  və  xəstəliklərə  dözümlü  olmalıdır. 
Təmizqanlı  heyvanlar  mələzlərə  nisbətən  öz  irsiyyətini  nəslə  çox  yaxĢı  keçirir.  Damazlıq 
kitabları  cinsin  formalaĢmasında  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Damazlıq  kitabsız  təmizlikdə 
yetiĢdirmə yoxdur. Ġlk dəfə damazlıq kitabı Ġngiltərədə (1793 –cü ildə təmizqanlı qaçıĢ atlarda 
və  1822-ci  ildə  iribuynuzlu  qaramalda-ġorthorn  cinsində  )  nəĢr  edilmiĢdir.  Rusiyada  ilk 
damazlıq  kitabı  təmisqanlı  atlarda  1834-cü  ildə,  1839  cu  ildə  isə  Orlov  at  cinsinə  aid  nəĢr 
edilmiĢdir.  Bütün  iribuynuzlu  qaramal,  at,  donuz,  qoyun  cinslərinin  damazlıq  kitabları  nəĢr 
olunur.  Damazlıq  kitabında  hər  bir  cinsin  yaranma  sxemi  və  cinsin  standart  göstəriciləri  əks 
olunur.  
 
2).Çarpazlaşdırma-  müxtəlif  cinslərin  bir-biri  ilə  cütləĢdirilməsi  nəzətdə  tutulur.  Bu  zaman 
müxtəlif  məhsuldarlığa  malik  olan  heyvanlar  götrülür  ki.  burada  arzu  olunan  əlamətə  görə 
məhsuldarlığı  artırmaq  nəzərdə  tutulur.  Cinslərin  bir-biri  ilə  qan  qatılması    nəticəsində  , 
heterozis-hibrid  qüvvəsi  baĢ  verə  bilir,  xüsusən  mələzlərin  lazımi  qaydada  yemlənməsi, 
saxlanması onların yaxĢı nəsil verməsinə kömək edir. Yüksək mədəni cinslərin yerli mallar ilə 
çarpazlaĢdırılması  onların  məhsuldarlığının  yüksəldilməsi  ilə  nəticələnir.  ÇarpazlaĢdırmada 
birinci nəsil mələzlərin irsiyyəti zənginləĢir. YaxĢılaĢdırılmaq üçün az məhsullu cinsin məhsul 
istiqamətinə  uyğun  baĢqa  cinsin  döllükləri  ilə  çarpazlaĢdırılır.  Hazırda  yeni  cinslərin 
yaradılmasında,  az  məhsuldar  heyvanların  məhsuldarlığını  yüksəldilməsində  və  arzu  olunan 
tiplərin yaradılmasında aĢağıdakı çarpazlaĢdırma üsularından geniĢ istifadə olunur.  
a).Qandoydurma və  ya çevirici  çarpazlaşdırma. Cinsə uyğun tələbatı  ödəməyən yerli cinsi 
zavod  cinsinin  döllüyü  ilə  cütləĢdirib  yaxĢılaĢdırma  üsuluna  qandoydurma  üsulu  deyilir. 
Qandoydurma çarpazlaĢdırmada məqsəd, yerli (aborogen ) ibtidai cinsləri zavod döllük cinsləri 
ilə  yaxĢılaçdırmaq,  yeni  tip  və  hətta  yeni  cins  yaratmaqdır.  Məsələn:  Qafqaz  qonur  cinsin 
yaranması  üçün  yerli  kiçik  qafqaz  qonuru  mallarını,  ġvis  cinsin  buğaları  vasitəsilə 
yaxĢılaĢdırılması  aparılmıĢ  və  qandoydurma  üsulu  tədbiq  olunmuĢdur.  Qandoydurma 
çarpazlĢdırmada məqsəd, yerli ibtidai cinsləri zavod döllük cinsləri ilə yaxĢılaĢdırmaq, yeni tip 
və  hətta  yeni  cins  yaratmaqdır.  Bu  yolla  yeni  yaranmıĢ  cins  yerli  və  yaxĢılaĢdıran  yüksək 
mədəni  zavod  cinslərin  müsbət  əlamətlərinin  özündə  cəmləĢdiri  ki,  buda  heterogen  fərdlərin 
yaranmasına  nail  olunur.  Məsələn:    Azərbaycanın  yerli  qaba  yunlu  qoyunları  zərifyunlu 
merinos  cinsləri  ilə  qandoydurma  üsulu  ilə  kütləvi  yaxĢılaĢdırma  aparılmıĢ  və  keyviyyəti 
yüksəlmiĢdir.  
Bu  üsuldan  Rusiyada  istifadə  olunaraq  yerli  az  məhsuldar  cinsləri  Simmental  və  Holland 
törədici buğalardan istifadə ounaraq bir çox bölgələrdə yeni cinslər yaradılmıĢdır.     

---

48 
 
 
a)
 
 
b)
 
ġxem-2. Qandoydurma və ya çevirici çarpazlaĢdırma .
 
b) Qancalama yaxud qandaxiletmə, bu düzəldici çarpazlaĢdırmada adlanır. Bəzən elə cinslər 
olur ki, onların bir çox əlamətləri yaxĢı inkiĢaf etmiĢ olur, lakin bir neçə əlamətin düzəldilməsi 
lazım  gəlir.  Onda  beə  cinsin  mələzləri  digər  cinsin  törədiciləri  ilə  çarpazlaĢdırılır.  Məsələn: 
Rusiyada yetiĢdirilən ağ iri donuzda tez yetiĢkənlik xüsusiyətini artırmaq üçün onun analarını 
Landras  cinsin  erkəkləri  ilə  cütləĢdirirlər.  Qandaxiletmə  çarpazlaĢma  üsulunda  aĢağıda 
göstərilən  sxemlərdən  də  istifadə  olunur.  AlınmıĢ  mələzlərdə  yerli  mühütə  uyğunlaĢma 
qabiliyyətini  artırmaq üçün kemerov  cinsin erkək qabanları ilə  cütləĢdirilir. Buda arzu olunan 
cinslərdə müsbət əlamətlərin cəmləĢməsinə səbəb olur.(Sxem-3)
 
ABŞ-da  cerzey  qanından  istifadə  etməklə  HoliĢtin,  Qırmızı  Danimarka  cinsini 
yaxĢılaĢdırmıĢlar.  Son  illər  qancalama  üsulundan  istifadə  olunaraq  qara-ala  cinsin  süddə  yağ 
faizini  qaldırmaq  məqsədilə  Cerzey  cinsin  buğalarından  bir  dəfə  istifadə  olunmur.  AlınmıĢ 
mələzlər yenidən qara-ala cinsin buğaları ilə çarpazlaĢdırılır. Məqsəd ondan ibarət olmuĢdur ki, 
qara-ala cinsin süddə yağ faizini yüksəldilsin. 

---

49 
 
 
c)
 
 
Rusiyada  qancalama  çarpazlaĢmadan  istifadə  olunaraq  Qırmızı  Karpat  cinsin  süd 
məhsuldarlığını  qaldırmaq  məqsədilə  Ostfriz  cinsin  buğalarını  Qırmızı  Qorbat  cinsli 
inəklər  ilə  çarpazlaĢdırılmıĢdır.  Məlum  olduğu  kimi  Ostfriz  cinsin  inəkləri  III-
laktasiyada  süd  məhsuldarlığı  4547  kq  süddə  yağ  3,42  %  olmuĢdur.  Qırmızı  Qorbat 
inəklərin  həmin  laktasiyada  süd  məhsuldarlığı  3050  kq,  süddə  yağ  4,32%-dir.  Ancaq 
Sxem-3.qancalama və ya qandaxiletmə çarpazlaĢdırma. 
alınmıĢ  mələzlərdə  birinci  nəsildə  süd  məhsuldarlığı  4896  kq,  süddə  yağ  4,02  % 
olmuĢdur.  Göründüyü  kimi  Ostfriz  buğaların  təsiri  nəticəsində  Qırmızı  Qorbat  cinsin 
inəkklərin nməhsuldarlığı yüksəlmiĢdir.  
 
 

---