Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda

t
A
t
q
t
q
(1) 
burada, q
0
(
t
) –determinik tərkib; 
A-dəyişmə amplitudu; 

0
– bucaq tezliyi 
φ – başlanğıc fazadır. 
Adətən, günəş radiasiyasının zaman sırasının tədqiqində para-
metrlərin orta qiymətlərindən istifadə edilir. Beləki, orta qiymətləri və 
mümkün meylləri bilməklə hər hansı konkret halda sistemin vəziyyəti-
ni qiymətləndirmək olar. Bunu nəzərə alaraq, 
Q
0
(t) qismində modellər-
dən biri, məs. 4-cü dərəcəli polinomial model qəbul edilmişdir: 
𝑄
0
(𝑡) = 0.1225𝑡
4
− 3.1446𝑡
3
+ 22.434𝑡
2
− 30.351𝑡 + 60.465
. 
Onda (1) formulu əvəzinə günəş radiasiyasının zaman sırası və 
polinomial modelin fərqini nəzərdən keçirmək olar Q(t)=q(t)-
Q
0
(t). 
Bu halda model (1) aşağıdakı şəkildə olur: 
)
cos(
)
(
0




t
A
t
Q
(2) 
Modeli müxtəlif üsullarla nəzərdən keçirərək əldə olunan 
məlumatları ümumiləşdirib günəş radiasiyasının qeyri-stasionar də-
yişməsi modelinin ehtimal və statistik üsullar ilə qurulması üçün al-
qoritm təklif edilmişdir [53]: 
1-ci Addım. Təcrübi məlumatlar toplanır və 
Q(t)
zaman sırası 
tərtib olunur, zaman sırasının ilkin işlənməsi həyata keçirilir: sıradan 
lazım olmayan məlumatlar atılır, realizasiya qiymətləri normallaşdı-
rılır, riyazi gözləmə 
Q
0
, σ
QQ 
dispersiyası və 
A 
parametrinin qiymətlə-
ri hesablanır.
2-ci Addım. Təcrübi məlumatların əsasında avtokorrelyasiya 
funksiyaları və spektr sıxlığı hesablanır. Korrelyasiya vaxtı müəyyən 
edilir.

---

50
3-cü Addım. Spektr sıxlığının hesablanmış qiymətlərindən onun 
maksimum qiyməti 
S
QQ
(ω)
və arqumenti ω
0
müəyyən edilir. 
4-cü Addım. Reallaşma sırası eyni güclü iki sıraya bölünür və 
ω=ω
0
şərti ilə uyğun formullarla ko-spektr və kvadratura spektrləri 
hesablanır. Bu zaman ədədi inteqrallamanın hər hansı metodu istifa-
də oluna bilər. 
5-ci Addım. Parametrlərin təyin olunan qiymətlərinə görə faza 
yerdəyişmələrinin qiymətləri aşağıdakı formulla hesablanır: 

















)
(
2
)
(
)
(
)
(
0
2
0
0
0
2
1
2
1
QQ
m
QQ
Q
Q
Q
Q
S
A
S
C
K
arctg
(3) 
6-cı Addım. Q
0
, A, ω
0
, φ parametrlərinin müəyyən qiymətləri 
əsasında təcrübi qiymətlərin 
Q(t)
funksiyasının 1 formulu ilə hesab-
lanmış qiymətlərindən orta kvadratik meyllər hesablanır və D
QQ
mü-
şahidə dispersiyasının qiymətləri ilə müqayisə olunur. Hesablanmış 
orta kvadratık meyllər müşahidə dispersiyasından az olduqda mode-
lin adekvatlığı qəbul olunur, əks halda təsadüfi funksiyanın realizasi-
yalarının sayı artır və proses 1-ci addımla təkrarlanır. 
Qeyd edək ki, əvəzedici məlumatlardan istifadə edildikdə 
ölçmələrin dəqiqliyini yoxlamaq üçün Koxren meyarı tətbiq olunur 
və onun əsasında G kəmiyyəti hesablanır: 
2
.
2
ü m
i
G



(4) 
burada, σ
üm.
– bütün müşahidə seriyaları üzrə xətti dispersiyanın 
cəmi, σ
i
– xətti dispersiyanın maksimal qiymətləridir. 
Hesablanmış qiymətlər q-in seçilmiş qiyməti və γ-1-in qiymət-
ləri (γ- paralel ölçmələrin sayıdır) və müşahidələrin sayı N üçün təyin 
olunan Koxren G
T
meyarınin cədvəl qiyməti ilə yoxlanılır. G> G
T 
ol-
duqda, ölçmələr düzgün hesab olunur. 
Yuxarıda göstərilən alqoritm əsasında Bakı şəhərinin 2012-ci 
ildə aylar üzrə günəş radiasiyasının vaxt sırasını nəzərdən keçirək. 
Verilmiş sıranın avtokorrelyasiya funksiyasını R
QQ
(τ), və uyğun ola-
raq, riyazi gözləməni M
Q
və dispersiyanı D
Q 
təyin edirik. 
M
Q 
= Q
0
= - 0.12245 (5) 

---

51
D
Q 
= R
QQ
(0) =76.5855 
A-nın qiymətini müəyyən edirik: 
)
0
(
2
QQ
R
A

(6) 
A=12.376. 
Avtokorrelyasiya funksiyasına R
QQ
(τ) görə korrelyasiya vaxtını 
təyin edirik: 






0
)
(
d
R
QQ
m
(7) 
və o tədqiqat vaxtının sonuncu qiyməti kimi qəbul olunur. 
(8) formulundan istifadə etməklə spektr sıxlığı S
QQ
(ω), (9) 
formulundan istifadə etməklə bucaq tezliyi hesablanıb: ω
0
= 3.354. 












0
0
0
0
2
)
sin(
)
sin(
4
)
(












m
m
QQ
A
S
(8) 









0
0
2
0
2
2
sin
4
)
(
)
(
max







m
m
QQ
QQ
A
S
S
(9) 
Faza yerdəyişmələrini müəyyən etmək üçün vaxt sırasını iki 
eyni güclü hissəyə bölək: birinci yanvardan iyuna qədər, ikinci iyun-
dan dekabra qədər, ko-spektrin və kvadratura spektrinin qiymətlərini 
ω = ω
0
halı üçün müəyyən edək. (3) formuluna görə faza yerdəyiş-
məsinin qiymətini müəyyən edək: 
φ = φ
2
-φ
1
= -1.981 
Yuxarıda göstərilənləri ümumiləşdirərək, Bakı şəhərində 2012-
ci ildə aylar üzrə günəş radiasiyasının zaman sırası modelinin ilkin 
dəqiqləşdirilməsi kimi aşağıdakını qəbul edə bilərik : 
𝑄
0
(𝑡) = 0.1225𝑡
4
− 3.1446𝑡
3
+ 22.434𝑡
2
− 30.351𝑡 + 60.465 +
+ 12.3762 cos(3.354𝑡 − 1.981)
(10) 
Qeyd edək ki, bu zaman modelləşmənin orta nisbi səhvi 

---

52
10,92%-dir. İllik cəmi radiasiyaya görə isə nəzəri və təbii məlumatlar 
arasındakı nisbi səhv 0,42%-dir. 
Yuxarıda qeyd olunan üsulla modelləşmədən (polinomial funk-
siyalarla, Qauss və Furye funksiyaları ilə reqressiya modeli) fərqli 
olaraq modelləşmənin ehtimal və statistik üsulu daxili dönmə nöqtə-
lərini nəzərə alır (şək. 13), bu yüksək adekvatlığı göstərir.
Bundan əlavə, təklif olunan modelləşmə üsulunun alqoritmin-
dən görünür ki, o statistik qeyri-düzgün müşahidələr aşkar olunduqda 
ilkin məlumatların hətta qabaqcadan işlənmədən istifadə olunmasına 
imkan verir.
Bu halda yeni müşahidələrdən əldə olunmuş məlumatlar əsasında 
avtomatik olaraq proseduru yeniləmək mümkündür. Bu isə alınmış nəti-
cələrin çevikliyini və real şəraitə adaptasiyasını xeyli artırır.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Mc
/sa
at
aylar