Azərbaycan respublikasi məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ
Yüklə 254,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II Aparıcı
- M. Seyidzadə M. Namaz Lalə
- M. Seyidzadə
- I Aparıcı
- Gülün şikayəti”
- Məmmədova X.
19
şəhərlərin böyuməsi, havanın, suyun və torpağın cirklənməsi səbəbindən öz tamlığını getdikcə itirir. • Bu gun dunyada məlum olan quşların bir coxlarının novunun sayı getdikcə azalır, məməlilərin 4600 növunu isə butövlukdə yoxa cıxmaq təhlukəsi gozləyir. Təkamul prosesində bitki və heyvan novləri yaranmış və yoxa cıxmış, bəziləri dəyişməz qalmış, bəziləri dəyişərək yeni novlərə, cinslərə və hətta fəsillərə belə başlanğıc vermişdir. Təhlukəli təbiət hadisələri zamanı (vulkan puskurməsi, zəlzələ və s.) baş verənlər istisna olmaqla, bir növun yoxa cıxması və onların yerinə yenilərinin əmələ gəlməsi nisbətən uzun illər ərzində bərpa olunur.
―Mədəniyyət və biomüxtəliflik anlayışları bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Milyonlarla insan hər il təbiətin gözəlliklərini seyr etmək üçün səyahətə çıxır. Təbiətdə biomüxtəlifliyin pozulması hər il səyahətə çıxmış turistlərin sayının azalması deməkdir.Bu da öz növbəsində iqtisadiyyata da mənfi təsirini göstərir. Səyahət isə sağlamlıq deməkdir. Sağlam həyat tərzi hər bir yeniyetmənin, gəncin şəxsi seçim yoludur. Biomüxtəlifliyinin azalmasının qarşısını almaq üçün hər bir turist mədəniyyətinin olması əsas amillərdəndir. Hər birimizin Təbiəti seyrə çıxarkən, təbiətdə mövcud olan xırda həşəratlardan tutmuş vəhşi heyvanlarla davranış mədəniyyəti olduqca əhəmiyyətlidir. Onların yuvalarını dağıtmamalı, bitkiləri əzməməliyik. Bir mədəniyyət sahəsi olaraq kitabxanada uşaqlara turstik səfər zamanı bitkilərin qorunması, hansı bitkillərin qırılmasına, hansı heyvanların ovlanılmasına, icazə olması və s.barədə biliklər aşılanır.
Biomüxtəlifliyin qorunması haqqında görülən tədbirlərdə Azərbaycanda tərəqqipərvər ideyaları inkişaf etdirən şəxsiyyətlərdən biri – görkəmli maarifçi, təbiətşünas-alim Həsənbəy Zərdabidinin də fəaliyyətini oxuculara qeyd etmək olar. O, peşəkar jurnalistikanın əsasını yaratsada, ekoloji sahəni də inkişaf etdirmişdir. Onun meşələrin, torpağın və bütövlükdə təbiətin qorunub saxlanılması haqqında fikirləri indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdi. O,
―Əkinçi‖ qəzetinin səhifələrində ölkəmizin təbiətini geniş şəkildə təhlil və tədqiq etmişdir.
Əsrlərdən yadigar qalan ―Kitabi Dədə Qorqud‖ dastanında da tez-tez təbiətin gözəllikləri təsvir olunur. Eposun qəhrəmanlarının həyatında hər bir çiçək, hər bir kol, hətta daş və qaya öz məna və əhəmiyyətini kəsb edir. Bu mövzuda məktəbli oxucularla biblioqrafik icmal, söhbət zamanı məlumat verə bilərik. mədəniyyət – insanın bu dünyada öz mövqeyini, bu dünyaya öz münasibətini bildirməsidir. Hazırda insan nəsli ―qlobal ekoloji böhran‖ problemi ilə üzləşdiyinə görə, ekoloji mədəniyyətin olması da qlobal xarakter daşımalıdır. Yer üzündə həyatın məhv olma təhlükəsi istinasız olaraq, bütün insanları düşündürməlidir. İnsanın təbiətə düzgün münasibətinin tərbiyə edilməsinə diqqət ayrılmalıdır. Ekoloji mədəniyyət – insana öz həqiqi mövqeyini və vəzifəsini düzgün aşılamaqdır; insan canlı təbiəti olduğu kimi, yəni bütün gözəlliyi və rəngarəngliyini qoruyub saxlamaq şərtilə təbliğ etməkdir. Onun vəzifəsi həm də ondan ibarətdir ki, insanda özünə və bütövlükdə dünyaya münasibət dəyişilsin. Təbiət insan üçün yaradıcılıq mənbəyidir.Təbiət incilərinin insan üçün estetik baxımdan əhəmiyyətli olub-olmamasının müəyyən edilməsi çox vacibdir. Ekoloji etika – təbiətlə insanın etik münasibətləri haqqında bir təlimdir. Burada, bütün canlıların bərabərhüquqlu və bərabərdəyərli olması, insanların hüquq və tələbatlarının məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur. Təbiətlə münasibətlərin əxlaqi tərəfini bir çox tədqiqatçılar təhlil etmişlər. Buda bütün digər 20
canlılara zərərin vurulmaması prinsipini irəli sürərək, böyük bir dini cərəyanın banisi Pifaqor və Plutarx, heyvanlara qarşı xeyirxah olmaq keyfiyyətini, insanların əxlaqi davranışının əsası kimi qiymətləndirirdilər. Assizli Fransisk təbiəti Yaradanın inikası olduğunu qeyd etmişdir. Tomas Mor və Mişel de Monten insanları, heyvanlara qarşı mərhəmətli olmağa çağırırdılar. Rusiyalı akademik D.S.Lixaçov qeyd etmişdir ki, ―təbiət və insan münasibətləri – iki mədəniyyətin münasibətləridir; onlardan hər biri özünəməxsus olaraq davranış qaydalarına malikdir. Hər iki mədəniyyət – tarixi inkişafın məhsuludur. Məhz biomüxtəliflik insan fəaliyyətinin rəngarəngliyini, ayrı-ayrı ölkələrin müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaşmasını,onların mədəniyyət üzrə inkişaf tempi müəyyən edir.Onların ixtisaslaşması və səmərəliliyi bilavasitə mədəniyyətin iqlim, ərazinin su rejimi ilə bağlıdır.
Əsas məsələlərdən biri də mədəniyyətlə təbiətin qarşılıqlı münasibətləridir. Müasir dövrdə bu münasibətlərin əhəmiyyəti çox aktualdır. Hər ikisi insan həyatının ayrılmaz hissəsidir.Mədəniyyət insanın fəaliyyəti nəticəsində təbiətin bir qədər dəyişilməz formasıdır. Bu bir tərəfdən təbiəti nizamlasa da, digər tərəfdən təbiətin nizamlanmış qaydasında ciddi dəyişikliklərə aparıb çıxarır. Mədəniyyət "iknci təbiət" də adlana bilər. İnsanın təbiətlə əməkdaşlığı hər iki subyektə sərfəlidir. İnasn təbiətdən maddi sərvət götürür, ideyalar alır, ondan öyrənir. Bu düşünülmüş olduqda təbiəti daha da zənginlşdirir. Təbiətə ziyan vuran hərəkətlər isə ilk növbədə insanın özünə ciddi problem yaradır. Bu hərəkət mədəniyyət anlayışına zidd sayılır. Mədəniyyətlə təbiət vahid təsəvvür edilməli, bir-brindən yararlanmalıdır.
Biomüxtəlifliyin qorunub saxlanmasının zəruriliyini bu zərurətin hansı nöqteyi- nəzərdən qiymətləndirilməsindən asılı olaraq hər hansı bir obyektiv üsulla müəyyənləşdirmək olduqca çətindir. Lakin, bütün bunlara baxmayaraq, biomüxtəlifliyin saxlanmasını zəruri edən üç əsas səbəb mövcuddur:
Utilitar nöqteyi-nəzərdən, biomüxtəliflik elementləri artıq bu gün insan üçün real faydaya malik və ya gələcəkdə faydalı olacaq resursdur.Biomüxtəliflik həm iqtisadi,həm də elmi (məsələn,yeni dərman pereparatlarının və ya müalicə üsullarının axtarımında) fayda verir. Çünki,təbiət insan üçün əbədi və əvəzolunmaz dəyərdir. Bu tərif qanun nöqreyi- nəzərindən rəsmi tərif kimi qəbul olunmüş və BMT-nin biomüxtəliflik məslələri üzrə konvensiyasına daxil edilmişdir. BMT-nin bu konvensiyası Andorra, Bruney,Vatikan, Somali və ABŞ istisna olmaqla dünyanın bütün ölkələri tərəfindən qəbul olunmuşdur. Yəqin ki,Qlobal biomüxtəliflik strtegiyasında iştirak edən hər bir insan və təşkilat üçün aşağıda qeyd olunan 10 prinsipi dərk etmək olduqca vacibdir: 1. Bütün canlı varlıqlar unikaldır və bəşəriyyət üçün vacibdir. 2. Biomüxtəlifliyin saxlanması həm lokal və milli,həm də qlobal ümumbəşəri miqyasda resursların qorunması üçün zəruri və faydalıdır.
21
3. Biomüxtəlifliyin qorunub-saxlanması üçün zəruri olan məsrəflər və bu fəaliyyətin verdiyi və ya gələcəkdə verəcəyi gəlir və qazanc müxtəlif millətlər arasında və eləcə də ayrı-ayrı ölkələr daxilindəki insanlar arasında daha bərabər bölünməlidir. 4. Bəşəriyyətin dayanıqlı inkişafına nail olmaq üçün aparılan irimiqyaslı fəaliyyətin tərkib hissəsi kimi,biomüxtəlifliyin qorunub-saxlanması bütün dünyada iqtisadiyyatın struturkturuna və inkişafına düzgün yanaşma tələb edir 5. Dövlətlərin biomüxtəlifliyin qorunub-saxlanmasına çəkilən xərclərin həqiqətən səmərəli olmasını təmin edən siyasət və reformaları (qanunvericilikdə,təbiəti mühafizə fəaliyyətinin strukturunda və s.). 6. Müxtəlif səviyyələrdə biomüxtəlifliyin saxlanması sahəsində prioritetlər fərqlənir.Belə ki,yerli və lokal proritetlər ümummilli və ya qlobal prioritetlərlə üst-üstə düşməyə də bilər.Lakin,yerli prioritetlər qlobal prioritetlərdən heç də az əhəmiyyət daşımır.Bütün bəşəriyyət çərçivəsində biomüxtəlifliyin saxlanması üzrə işlər yalnız növlərlə xüsusilə zəngin bəzi ekosistemlərin (məsələn,tropik meşələr ) mühafizəsi ilə məhdudlaşdırıla bilməz.
7. Perspektivdə biomüxtəlifliyin saxlanması yalnız o zaman dayanıqlı proses ola bilər ki, cəmiyyətin narahatlığı və bu istiqamətdə fəaliyyətin zəruriliyinə inamı daim artacaqdır. Əsaslandırılmış seçim etmək və uyğun qərarlar qəbul edilməsi üçün siyasətçi və məmurların bu sahədə zəruri məlumatlara malik olması olduqca vacibdir. 8. Biomüxtəlifliyin saxlanması üzrə fəaliyyət və sosial prioritetlər bərabər dərəcədə planlaşdırılmalı və həyata keçirilməlidir.Yəni,bu fəaliyyətin mərkəzində təkcə qorunan təbiət əraziləri (qoruqlar,yasaqlar, bu və ya digər nadir növün məskunlaşdığı yer və s.) deyil,həm də insanların yaşadığı və işlədiyi yerlər də olmalıdır. 9. Mədəni müxtəliflik təbiət müxtəlifliyi ilə sıx bağlıdır.Bəşəriyyətin təbiətin müxtəlifliyi, onun əhəmiyyəti və istifadəsi haqqında təsəvvürləri xalqların mədəniyyət müxtəlifliyinə əsaslanır və əksinə,biomüxtəlifliyin saxlanması üzrə fəaliyyət əksar hallarda mədəni inteqrasiyanı gücləndirir. 10. İctimaiyyətin iştirakının artırılması,əsas insan hüquqlarına hörmət,insanların məlumat və təhsil əldə etməsinin asanlaşdırılması, siyasətçilərin, nazirlik və idarələrin cəmiyyət qarşısında hesabatlılığının gücləndirilməsi biomüxtəlifliyin qorunub-saxlanması sahəsində müvəffəqiyyətli fəaliyyətin zəruri şərtləridir. Bəli təbii sərvətlərin qorunması və davamlı istifadəsi XXI əsrin ən mühüm və qlobal problemlərindən biridir. Təbii sərvətlərin ayrılmaz hissəsi olan bioloji müxtəliflik nəhəng, lakin hələ də tam qiymətləndirilməmiş zəngin ehtiyat mənbəyidir. O, mikroorqanizmlərdən başlamış ən iri heyvanlara və ali bitkilərə qədər bütün formalar və onların məxsus olduğu ekosistemləri əhatə etməklə həyatın mövcudluğunun əsasını təşkil edir. Ona görə də indiki və gələcək nəsillər üçün bioloji müxtəliflik misilsiz milli sərvətdir. Son illərdə Azərbaycanda ekoloji, o cümlədən bioloji müxtəlifliyin problemləri həlli vacib olan prioritetlər kimi müəyyən edilmiş və bu sahədə ciddi səylər göstərilir. Orxus Konvensiyasının qəbul edilməsi isə əhalinin ekoloji, o cümlədən bioloji müxtəliflik haqqında məlumatlandırılmasına, əlverişli şərait yaratmışdır. Fəaliyyət planının vəzifələrindən biri də Konvensiya tərəfindən qəbul edilmiş 22 may Beynəlxalq Biomüxtəliflik Gününün Respublikada hər il keçirməsidir. 22
Hər birimizin sağlam, təhsilli, dünyagörüşlü gənclər olması və təmiz, gözəl dünyada yaşaması lazımdır. Əgər biz sağlam bir cəmiyyət yaratsaq bu dünya da sağlam olacaqdır. Əlbəttə ki, təhsilli gənclər Azərbaycanın və dövlətin inkişafına təkan verəcəkdir. Biz artıq dünyanın çirklənməsinə, ekoloji problemlərə, milli sərvətlərin tükənmisinə, flora və faunanın yox olmasına yol verməməliyik. Gələcək həyat, gözəl həyat bizim çox yaxınımızdadır - öz əllərimizdədir.
günü ilə bağlı hazırladığımız tədbirdə xoş gördük. II Aparıcı: Təbiət — İstirahət, insan sağlamlığın qorunması və bərpası, mədəni sortların əmələ gəlməsi, formalaşması və yaşaması üçün yer, elmi axtarış sahəsidir.Bunun üçün də insanların yaşayış tərzi, maddi rifahı təbiətlə, təbii sərvətlərin zənginliyi ilə bağlıdır. Biz hər birimiz bilməliyik ki, insanların sağlam, şən və firavan yaşaması üçün təbiəti sevməklə yanaşı onu qorumalı, canlıların məhvinə, su sistemlərinin çirklənməsinə yol verməməliyik. I Aparıcı: Elə bu günkü tədbirimizdə sizlərə təbiəti qorunmaq, onu sevdirmək üçün təşkil olunub.Təbiətin bir hissəsi olan gözəl bahar çiçəklərindən bəhs edən təbirimizdə salamlayırıq sizləri. Bizim hər birimiz böyükdən kiçiyə bu çiçəkləri çox sevirik.İndi görək uşaqların sevimli dostu Cırtdan meşədə gəzərkən hansı güllərlə tanış olacaq.
adlandırırlar. Hələ qar əriməmiş göy güllərini qarın üstünə səpələyir. Onu şaxta belə qorxutmur. Geridə qalan qışın qarının üstündə novruzgülləri çox gözəl görünür. II Aparıcı: Cırtdanın verdiyi məlumat xoşunuza gəldimi? Gəlin Cırtdan təzə güllər axtarsın biz isə şeirləri dinləyək. Qar çiçəyi Bənövşə Meşədə qar çiçəyi Yazda açırsan, Üşüyür qar çiçəyi. Ətir saçırsan. Şaxta onu dondurar, Yerin bağ meşə, Ləçəklərin don vurar Gözəl bənövşə. Çıxıb qarın altından, Zərif ətrin var, Kömək edin ay aman! Sənin bənövşə. O yaşamaq istəyir. Sevir uşaqlar, Qoymaz onu donmağa, Səni həmişə... Sığınıbdı torpağa... M. Seyidzadə M. Namaz Lalə Qonağısan yaylağın, Hər çəmənin, hər bağın.
23
Alov kimi yanırsan, Xallı olur yanağın. Adındır bahar qızı, Donun olur qırmızı. Açanda bəzəyirsən Sevimli yurdumuzu. M. Seyidzadə ( Uşaqlar səhnədən gedirlər. Cırtdan əlində dəvədabanı səhnədə görünür. )
çıxır, axşam gizlənir. Yarpağının birtərəfi isti, birtərəfi soyuq olur. Zəncirotu isə günəş altında şara bənzəyir. Çəmənlik qızılı rəngdə olur. O, günəşi çox sevir, həmişə üzünü günəşə tutur. Arılar da zəncirotunu çox sevir. Axı zəncirotundan çəkilən bal dadlı və ətirli olur. Onun vasitəsi ilə hətta saatı da öyrənmək olar. Axı səhər saat 5-6-da açılır, gündüz 2-də yumulur. Biz insanlar bahar güllərini qorumalıyıq. Axı onların ömrü az olur. I Aparıcı: Uşaqlar indi isə zəncirotu haqda şeirə qulaq asaq. Zəncirotu Oxucu: İstədim qıram Zəncirotunu. Düşdü başından Papağı onun Dedim yavaşdan -
Al papağını Qorun yağışdan. M. Quluzadə. II Aparıcı : Qırmızı kitaba düşən güllər haqqında bilirsiniz nə yazılıb? ― Gülləri dərmək və tapdalamaq olmaz. Onları qoruyaq ki onlar inkişaf etsin.‖ Gözəl şairimiz Əli Kərimin bu haqda gözəl bir şeiridə var:‖
―Gülün şikayəti”
Rəngim ağappaq mənim. Bir ətirli güləm mən, İstəyirəm güləm mən. Ay yoldan ötən oğlan Məni incidən oğlan Neyləmişəm mən sənə? Yolunu düz keçsənə! Gəl dəcəllik etmə sən, Yoxsa ki, bilməyirsən Yarpaqlarım incədir? Yaram məni incidir. 24
Xətrimə dəymə - dəymə. I Aparıcı: Hazırda Vətənimizdə bir çox heyvanlar, bitkilər və bəzi quşlar təbiətdə az sayda qaldığına görə onların adları ―Qırmızı kitaba‖ düşmüşdür. Məs: maral, dağ keçisi, qaban; bitkilərdən: dəmirağacı, qarağac, və s. Vətənimizdə yetişən yeganə bitki olan Xaıbülbülümüz də artıq dünyada qırmızı kitaba salınmışdır. Gəlin bu bitkini yaxından tanıyaq:
gözəl çiçək Vətənimiz Azərbaycanın, Qarabağın, Şuşanın diri rəmzidir. Bəli, hamımız eşitmişik, lakin adından başqa, bu gül haqqında nə bilirik? Deyilənə görə bu gül yalnız Şuşada bitir. Lakin, mən onun Laçında, Gədəbəydə, Xızı dağlarında da bitdiyini eşitmişəm. O zaman mənə bu gül haqqında gözəl bir əfsanə danışdılar: Gəlin indi mən də sizə danışım.―Biri varmış biri yoxmuş, bir dənə bülbül varmış. Bu bülbül bir gülə aşiq olubmuş. O gülü sevir, onun başına dolanır, onun üçün cəh-cəh vurur və onu qoruyurmuş. Günlərin bir günündə bir arı gülü görür və onun şirəsini dadmaq istəyir. Həmən an bülbül arının gülə doğru uçmağını görüb, sinəsini qabağa verib, tez arının qarşısını kəsir. Onlar havada toqquşurlar və arı bülbülü sancır. Lakin bülbül ölmür, onun sevgisi və cəsarəti onu, sancdığı arıyla birlikdə başqa bir gülə – Xarıbülbülə döndərir.
qızı İranda darıxır, sıxılır və şah onun ürəyini açmaq üçün sarayda ―Vətən bağının‖ salınmasını əmr edir. Bağ salınır və Qarabağda bitən bütün güllər, bitkilər gətizdirilib, bu bağda əkilir. Bu bitkilərin hamısı kök vurub, gül açır, bircə Xarıbülbül yad torpaqda bitmir, solur.
biri olmasa o biri də yaşaya bilməz. Ona görədə təbiətdə olan hər bir şeyin qədrini bilməli, ona qulluq etməlisiniz. ( Sonda Xarı bülbül haqqında rejissor İqbal Məmmədəliyevin, Hafiz Nəzərlinin ssenarisi əsasında çəkdiyi “Xarıbül”filmi nümayiş edilir. ) İstifadə edilmiş ədəbiyyat: Babayev İ. Bioloji müxtəliflik: Xəzərin Azərbaycan hissəsinin sudaüzən quşları - Bakı : Nurlar, 2007. – 136s. Orhus konvensiyası . - Bakı, 1998. - 32 s. Azərbaycanda ev heyvanlarının biomüxtəlifliyi - Bakı : Elm, 2004. - 308 s.
Evi, 2005. - 117 s. Təbiət haqqında hekayələr. - Bakı : Çaşıoğlu-Multimedia, 2010. - 96 s.
Multimedia, 2009. - 120 s. Novruz Z. Vəhşilər arsında. – Bakı: ―Azərbaycan Ensiklopediyası‖ Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi,1998. – 264 s. Yusifov E. Bioloji müxtəliflik : Abşeron yarımadasının təbiət abidələri . - Bakı : Nurlar, 2007. - 424 s. Yüklə 254,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|