Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq

pinə əks olaraq ümumi məhkəmə, göstərilən halda cinayət işlərinə baxan 
məhkəmə  inzibati  aktın  özünün  qanuniliyi  məsələsini  həll  etmək 
hüququna  malikdir.  Əslində,  cinayət  işi  prosesinin  uzadılmasına  yol 
verilməməlidir.  Əgər  hər  hansı  bir  şəxs  cinayət  əməlinə  görə  təqib 
olunursa,  məhkəmə  icraatının  tez  həyata  keçirilməsi  onun  mənafeyinə 
uyğun  olmaqla  bərabər,  cəmiyyətin  də  xeyrinədir.  Bu  isə  o  zaman 
mümkün  olur  ki,  məhkəmə  eyni  zamanda  həm  fakta  dair  və  həm  də 
hüquqi məsələlərə dair öz rəyini bildirsin. 
Lakin  bu  qaydanın  özünün  bir  çatışmazlığı  vardır:  işə  baxan 
məhkəmə  aktın  özünün  qanunsuz  olduğunu  bilərək,  bu  barədə  hüquq 
pozuntusunun olmadığı barədə nəticə çıxara bilər, halbuki işi öz icraatına 
götürən  inzibati  məhkəmə  belə  hesab  edə  bilər  ki,  akt  qanunidir  və 
deməli,  bu  halda  o,  cinayət  hüququ  qaydasında  şəxs  barəsində  tədbir 
görməlidir.  Bu  da  yerlərdə  kontroverzalara  (ixtilaflara)  səbəb  olur. 
Söhbət Bordo-Brienn bazarı barədə işdən gedir. Həmin işlə əlaqədar bir 
sıra  qərarlar  qəbul  edilməli  olmuşdu  ki,  bunların  da  sonuncusu  və  ən 
mühümü iqtisadiyyat və maliyyə nazirinin Bordo şəhərinin apellyasiyası 
əsasında qəbul edilmiş 7 may, 1971-ci il tarixli qərar idi. Hökumət dekreti 
ilə ticarət nöqtələri üçün ayrılan yerlərin perimetri müəyyənləşdirilmişdi. 
Bunu pozanlar Fransa CM-in R 26-15-ci maddəsi əsasında məsuliyyətə 
cəlb edilmişdir. Bu işi araşdıran Kassasiya məhkəməsi belə hesab etdi ki, 
dekret özü qeyri-qanunidir. Belə halda hüquq pozuntusu faktı əsassızdır. 
Lakin  Dövlət  Şurası  bu  dekreti  qanuni  hesab  edərək,  administrasiyanı 
çıxılmaz  vəziyyətə  saldı.  Məhkəmələr  cinayət  əməlinə  görə,  təqibetmə 
formasını rədd etdiklərinə görə, o, həmin formadan, aktın mətni cinayət 
sanksiyası nəzərdə tutduğuna görə isə inzibati sanksiyalar formasından 
istifadə  edə  bilmirdi.  Çətin  vəziyyətdən çıxmaq  üçün  Dövlət  Şurasının 
qəbul  etdiyi  qərara  əsasən,  yalnız  müəyyən  perimetr  hüdudlarında 
yerləşmək  hüququ  olan,  həmin  hüquqa  malik  olmayanlar  tərəfindən 
vicdansızcasına  rəqabətdən  zərər  çəkmiş  ticarətçilərə  dəymiş  zərərin 
ödənilməsi müəyyənləşdirildi (Sastrm işinə dair 7 may, 1971-ci il tarixli 
qərar). 
Beləliklə, əgər hüquqi akta cinayət sanksiyaları nəzərdə tutulursa 
və  aktın  özü  qanunidirsə,  yalnız  cinayət  əməlinə  görə  tətbiqetmə 
formasından istifadə edilməlidir. 
Xidməti borc üzrə qərarın icrasının məhkəmə qaydası ilə yanaşı, 
yardımçı vasitə kimi inzibati yolu da vardır. Bu, xidməti borc üzrə rəsmi 
surətdə məcburi icradır ki, bəzən onu icbari icra da adlandırırlar. 
Belə rəsmi icra nəinki mümkün, həm də zəruridir. Ona görə zə 
98 

---

ruridir ki, güc həmişə qanun tərəfindədir. Ona görə mümkündür ki, qərar 
qəbul  edən  administrasiya  həm  ümumi  hakimiyyətə,  həm  də  icra  üçün 
zəruri olan maddi atributlara malikdir. Lakin o, heç də istisnasız olaraq 
bütün hallarda qərarları məhz bu şəkildə icra etməyə ixtiyarh deyildir. 
Söhbət icbari icradan getdiyinə görə onun hansı hallarda mümkün, 
hansı şəraitdə qanuni olduğunu və nəhayət, qərarın icra edilməsinə görə 
tətbiq  oluna  biləcək  mümkün  sanksiyalann  aydınlaşdırılması  öz  əksini 
tapır. 
Xidməti borc üzrə icranın mümkün olmasının üç halı vardır. 
Birinci imkan odur ki, aktın yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün 
cinayət  sanksiyası  və  ya  hər  hansı  digər  məhkəmə  proseduru  olmur. 
Məhkəməyə  şikayət  vermək,  yəni  cinayət  sanksiyası  və  daha  müstəsna 
xarakter  daşıyan  digər  prosessual  formalar  adi  yolla  həyata  keçirilir. 
Lakin əgər şikayətə baxılmırsa, bu zaman xidməti borc üzrə icra qaydası 
tətbiq edilir. 
Misal üçün, əgər mənzil xüsusi şəxsin xeyrinə müsadirə olunursa, 
ev  sahibi  isə  qapım  açıb  onu  mənzilə  buraxmaqdan  imtina  edirsə, 
administrasiya  bilavasitə  ümumi  hakimiyyət  səlahiyyətlərindən  istifadə 
edərək həmin qapını sındıra bilər; bunun üçün onun məhkəməyə müraciət 
etməsi  lazım  deyildir,  çünki  buna  görə  cinayət  məsuliyyəti  nəzərdə 
tutulmamışdır. 
İcbari  icraya  təcili  zərurət  halında  da  yol  verilir.  Təcili  zərurət 
xüsusi  hüquqda  olduğu  kimi  inzibati  hüquqda  da  məcburi  hərəkətlərlə 
nəticələnir. Əks halda, Roma hüququndan iqtibas edilmiş məsələyə uyğun 
olaraq,  bütün  hərəkətlərə  fırıldaq  damğası  vurulmuş  olacaq  və  şəxsin 
hərəkəti saxtakarlıq obyekti olursa, onda o, əxlaqi gücə söykənə bilməz. 
Odur  ki,  qanuna  uyğun  hərəkətlər  normal  şəkildə  həyata  keçirilə 
bilmədikdə,  bunların  icrası  qarşısında  maneələr  yarandıqda  həmin 
hərəkətlərə təcili zərurətlə bəraət qazandırılır. 
Bu  müddəanı  Romye  aşağıdakı  şəkildə  xülasə  etmişdi: 
«Administrasiyanın  rolu  başlıca  olaraq  ondan  ibarətdir  ki,  ləngimədən, 
ara-  sıkəsilmədən  hərəkət  etsin,  bilavasitə  ictimai  asayişin  qorunması 
mənafeləri tələb etdiyi təqdirdə, ümumi hakimiyytəin tətbiqini hər hansı 
prosessual  formalarla  mürəkkəbləşdirməsin:  ev  yanan  zaman 
yanğınsöndürənin  göndərilməsi  üçün  hakimdən  icazə  almaq  lazım 
deyildir».  Bu  misal  və  burada  ifadə  edilmiş  fikir  inzibati  hüququn 
spesifikliyini  əyani  olaraq  əks  etdirir;  administrasiya  üstünlüyə  malik 
olmalıdır  -  ideyasına  onun  həyata  keçirməli  olduğu  vəzifələrin  ictimai 
xarakteri ilə haqq qazandırılır. Burada bir məsələ də aydınlaşdırılmalıdır: 
əgər 
99 

---

ev  yanırsa,  bu  işə  təcili  qarışmaq  zəruriyyəti  mövcuddurmu?  Aşağıda 
göstərilən iki qərardan görünür ki, məhkəmə praktikası dəyişə bilər və 
ayrı-ayrı hallarda məsələyə təcili müdaxilə edilə bilər. 
Münaqişələr  üzrə  Tribunalın  «Aksyon  Fransöz»ün  işinə  dair 
qərarı 6 fevral 1934-cü il hadisələrinə aiddir. Bu hadisələrin ertəsi günü 
polis  prefekti  Parisdə  və  Sena  departamentində  «Aksyon  Fran-  söz» 
qəzetinin tiracmın müsadirə edilməsi barədə sərəncam vermişdi. Bu yolla 
o,  qabaqcadan  məhkəməyə  müraciət  etmədən  icbari  icma  vasitəsindən 
istifadə etmişdi. O bunu edərkən, təcili zərurətə əsaslanmış, belə hesab 
etmişdi  ki,  o  dövrün  hadisələri  və  ehtiraslan  nəzərə  alınmaqla  həmin 
qəzetin satışı ictimai asayişin ciddi şəkildə pozulmasına səbəb ola bilərdi. 
Münaqişələr üzrə Tribunal Parisin və Sena departa- mentinin bütün satış 
məntəqələrindən  tirajın  müsadirə  edilməsinin  «ictimai  asayişi  qoruyub 
saxlamaq  və  ya  təmin  etmək  zərurətindən»  doğması  qənaətinə  gələrək 
polis prefektinin mövqeyini pislədi. Başqa sözlə. Tribunal belə hesab etdi 
ki, administrasiyanın özbaşına hərəkətləri ilə mətbuat azadlığının ciddi 
şəkildə pozulmasına bəraət qazandıran heç bir təcili zərurət olmamışdı. 
İyirmi il sonra Münaqişələr üzrə Tribunal təcili zərurət anlayışını 
qiymətləndirməkdə daha az tələbkar olmuşdu.^ Bu dəfə söhbət 1951-ci 
ildə Qərbi Almaniyanın yenidən silahlanması əleyhinə Parisin divarlarına 
vurulmuş  olan,  etiraz  plakatlarının  polis  prefektinin  əmri  ilə 
cınimasmdan  gedirdi.  Polis  prefekti təcili  zərurət  üzündən  məhkəməyə 
müraciət  etmədən  öz  qərarının  rəsmən  icrasında  xidməti  borc  üzrə  öz 
tabeliyindəki  polislərdən  istifadə  etmişdi.  Bu  dəfə  Münaqişələr  üzrə 
Tribunal  belə  nəticəyə  gəldi  ki,  polis  prefektinin  hərəkətləri  o  dövrün 
müstəsna  vəziyyəti  ilə  bağlı  olaraq  onlara  bəraət  qazandırır.  İctimai 
azadlıqların təmin edilməsində narahatlıq doğuran belə qeyri- ardıcıllıqla 
əlaqədar olaraq belə bir sual meydana çıxır: əslində 1951- ci ildə xalq 
iğtişaşları  təhlükəsi  1934-cü  ildəkindən  daha  ciddi  idi.  Lakin  nəticə 
etibarilə  normal  şəraitdə  qabaqcadan  məhkəməyə  müraciətlə  şərtlənən 
cinayət  sanksiyalarından  istifadə  imkanına  baxmayaraq,  təcili  zərurət 
hallarında və müstəsna vəziyyətlərdə icbari icradan istifadə olunmasına 
prinsipcə əməl olunmalıdır. 
Bəzi  hallarda  xidməti  borc  üzrə  icranın  mümkünlüyünü  qanun 
özü  müəyyənləşdirir.  Belə  aktların  əksəriyyətində  təcili  zərurətin 
qiymətləndirilməsi üçün əsaslar sistemləşdirilmişdir. 
^ Münaqişələr üzrə Tribunalın Fransa Reklam İdarəsinin işinə dair 19 may, 1959-ju il 
tarixli qərarı. 
100 

---