100
Ölkəmizin qərb bölgələrində isə əsasən filiz ehti-
yatları üstünlük təşkil edir. Qafqaz regionunda ən mü-
hüm Daşkəsən dəmir filizi yatağı, ehtiyatlarına görə
dünyada Çindən sonra 2-ci yeri tutan Zəylik alunit yata-
ğı, Gədəbəyin mis ehtiyatları, Naxçıvan, Balakən, Ağ-
dərə, Gədəbəy qızıl yataqları və digər əlvan metallar
respublikada həm qara, həm də əlvan metallurgiyanı in-
kişaf etdirməyə imkan vermişdir.
Bir çox rayonlarımızda geniş yayılan müxtəlif növ
qeyri-filizlərdən əhəng daşı, gips, çınqıl, mərmər, tra-
vertin, gil, qum və s. qeyd edilə bilər.
Sənayenin inkişafı ilə məhsuldar qüvvələrin inki-
şafında təbii ehtiyatlar və yerin təkindəki faydalı qazın-
tılar daha böyük rola malikdir. Yerin təkində və bəzən
də yerin üst qatında güclü yanacaq ehtiyatı – kömür,
neft, qaz, uran filizi, müxtəlif mineral filizləri, inşaat
materialları istehsalı üçün xammal mövcuddur. Bütün
bunlar bərk, maye və qaz şəklindədir. Bu ehtiyatlar iqti-
sadi inkişafın ən zəruri şərti hesab edilir. Bununla yana-
şı elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri nəticəsində bir
çox süni, kimyəvi, texniki yeniliklər bu mineral ehtiyat-
ların əvəzlənməsinə zəmin yaradır. Son onilliklərdə bu
sahədə Yaponiya, Cənubi Koreya, Sinqapur bir çox nai-
liyyətlər əldə etmişdir.
Bütün bu ehtiyatların hesablanmasında müxtəlif
metodlardan istifadə edilir: bu metodlar kəşf edilmiş,
proqnozlaşdırılmış ehtiyatlar və s. hesab edilir.
101
Cədvəl 2.
s/n
Regionlar,
ölkələr
Neft
Qaz
Kömür
Elektrik
enerjisi
Eht.
Mlrd.
ton
Hasi-
lat
mln.
ton
Eht.
mlrd.m
3
Hasi-
lat
mlrd.
m
3
Eht.mlrd.
ton
Hasi-
lat
mln.
ton
əldə
edilmiş
mlrd.
kvt-saat
1.
Dünya üzrə
150
(550)
3600
150
(400)
2400
1100
(15000)
6200
18400
2.
MDB
ölkələri
9,0
400
57
900
-
420
-
Rusiya
27,0
486
48
656
-
315
1,0
Qazaxıstan
14
61
5
12
80
85
52
Azərbaycan
8,7
51
12
16,0
-
-
18,7
Türkmənistan
12
10
23
60
-
-
10,1
Özbəkistan
-
7,6
-
57
3
45
3.
Xarici
Avropa
2,8
325
9
274
-
-
-
Böyük
Britaniya
0,7
85
0,6
80
-
20
350
Norveç
1,4
162
2,3
58
-
-
122
Çin
3,2
182
2,0
30
2,0
2,3
mlrd
1,4
Cənub-Şərqi
Asiya
2,5
140
9
246
-
-
-
Cənubi Asiya
Indoneziya
1,2
45
2,5
64
-
61
-
Hindistan
0,6
35
-
20
140
315
450
4.
Cənub-Qərbi
Asiya
100
810
34
100
-
-
-
Səudiyyə
Ərəbistanı
46
400
6
70
-
-
-
İran
15,0
205
21
111
-
-
-
BƏƏ
16,2
127
6
46
-
-
-
İraq
17
55
3,1
-
-
-
-
Küveyt
16
100
-
-
-
-
-
5.
Afrika
8
300
8,5
101
-
-
-
Bəzi ehtiyatlar haqqında məlumat vermək daha
məqsədəuyğundur. Geoloji proqnoza görə mineral ya-
nacağın həcmi 12,5 trln. ton təşkil edir. Bu min ilə ki-
fayət edə bilər. Bu ehtiyatlar kömür (60%), neft və
102
qaz (27%) və eləcə də yanar şist və torfdan ibarətdir.
Yanacaq-enerji ehtiyatlarında kömürün xüsusi çəkisi da-
ha artıqdır. Dünya miqyasında daş kömürün və boz kö-
mürün ehtiyatı 15-30 trln. ton təşkil edir. Bunun 9,4 trln
tonu daş kömür, 5,4 trln tonu boz kömür ehtiyatıdır.
Kömür ehtiyatı kəşfiyyatı 75 ölkədə aparılmışdır. Bun-
lardan ən çox kömür olan ölkə ABŞ (445 mlrd. ton), Çin
(272 mlrd. ton), Rusiya (200 mlrd. ton), CAR (130
mlrd. ton), Almaniya (100 mlrd. ton), Avstraliya (90
mlrd. ton), Böyük Britaniya (50 mlrd. ton), Kanada (50
mlrd. ton), Hindistan (29 mlrd. ton) və Polşadır (25
mlrd. ton).
Cədvəl 3.
Dünyanın mühüm daş kömür hövzələri
Hazırda dünyada ildə 4,5 mlrd ton kömür çıxarılır.
Dünya miqyasında neft ehtiyatı 90-cı illərdə
270-350 mlrd. ton (proqnoza görə isə 800 mlrd. ton)
qiymətləndirilir. Ən çox neft ehtiyatları Səudiyyə Ərə-
bistanı – 25,4 %, İraq – 11 %, BƏƏ – 9,4 %, Küveyt –
Hövzələr
Ölkələr
Cəmi ehtiyat (mlrd ton)
Tunqus
Rusiya
2299
Lena
Rusiya
1647
Kanski-Açinski
Rusiya
638
Kuznetsk
Rusiya
637
Rur
Almaniya
287
Appalaç
ABŞ
284
Peçora
Rusiya
265
Donetsk
Ukrayna
141
Dostları ilə paylaş: |