103
9,3 %, İran – 9,1 %, Venesuela – 6,8 %, Rusiya – 4,8 %,
Çin – 2,4 %, ABŞ – 2,4 % (1998) kimi ölkələrdədir. İl-
də orta hesabla 3,0 mlrd. ton neft çıxarılır. Xəzər dəniz
ərazisində olan neft ehtiyatı cəmi ehtiyatların 3-4 faizin-
dən artıq deyildir. Dünya üzrə neft və qaz çıxarılmasının
40 %-ə qədəri (OPEK) neft ixrac edən ölkələrin payına
düşür. Hazırda bura daxildir: Əlcəzair, Qatar, Venesu-
ela, Küveyt, Qabon, Liviya, İndoneziya, Nigeriya, İraq,
Səudiyyə Ərəbistanı, İran, BƏƏ. Bu təşkilat 1960-cı il-
də yaranmışdır (İqamətgahı Vyanadır).
Kəşf edilmiş qaz ehtiyatı 144 trln. kub metr
(1998) təşkil edir. Ən çox qaz ehtiyatı aşağıdakı ölkələr-
dədir: Rusiya – 39,2%, Qərbi Asiya – 32, Şimali Afrika
– 6,9%, Latın Amerikası – 5,1 %, Şimali Amerika –
4,9%, Qərbi Avropa – 3,8%. 1998-ci ilin əvvəlinə qaz
ehtiyatının həcmi Rusiyada 47600 mlrd. m
3
, İranda
21200, ABŞ da 4654, Əlcəzairdə 3424, Türkmənistanda
2650, Norveçdə 3800, Qazaxıstanda 1670, Niderlandda
1668, Liviyada 1212, Böyük Britaniyada 574 mlrd. m
3
təşkil edir. Hazırda ildə 2,2 trln. m
3
qaz çıxarılır. Demə-
li, təbii qaz ehtiyatı 71 ilə kifayət edə bilər. Hidroener-
getika mineral ehtiyatları faydalı qazıntı hesab edilməsə
də böyük təbii sərvət olmaqla təbii yanacaq ehtiyatları
ilə bir sırada dayanır. Dünya üzrə hidroenergetika ehti-
yatı 7,7-9,8 trln. kvt. saatdır.
Kəşf edilmiş dəmir filizi 260, proqnoz üzrə isə
600 mlrd. tona bərabərdir. Ən çox dəmir filizi yataq-
ları Braziliya, Avstraliya, Kanada, Rusiya, Çin, ABŞ,
Hindistan və İsveçrədir. Ildə 0,9-1 mlrd. ton dəmir filizi
çıxarılır. Bu xammalın ehtiyatı 250 ilə kifayət edər. Əl-
104
van metal istehsalında istifadə edilən xammallardan
boksitlər əsas yeri tuturlar. Boksitlərin ehtiyatı proqnoza
görə 50 mlrd. ton, o cümlədən, kəşf olunmuşu 20 mlrd.
tondur. Ən böyük boksit yataqları Avstraliya, Qvineya,
Braziliya, Venesuelada və Yamaykadadır. Boksit çıxarıl-
ması ildə 800 mln. ton təşkil edir. Mis filizinin geoloji
ehtiyatları 860 mln. ton təşkil edir. Mis filizinin geoloji
ehtiyatları 860 mln. ton kəşfi məlum olan isə 450 mln.
tona bərabərdir (əsasən Hindistan, Zimbabve, Zambiya,
Konqo, ABŞ, Rusiya, Kanada nəzərdə tutulur). İldə 8
mln. ton çıxarılır.
2. Mineral sərvətlərin istifadəsi və mühafizəsi
Yerin təkindən çıxan faydalı qazıntıları mineral
ehtiyatlar adlandırırlar. Müasir təsərrüfatda mine-
ral yanacağın və xammalın təxminən 200 növündən
istifadə olunur. Onların müxtəlif təsnifatı ola bilər. Eh-
tiyatların texniki istifadəsi əsasında aparılan təsnifat da-
ha geniş yayılıb. Bu zaman onları yanacaq, metal, tex-
niki ehtiyatları və tikinti materiallarını ayırırlar. Gene-
tik təsnifatdan da istifadə edirlər. Onun əsasını yaş və
yaranma xüsusiyyətləri təşkil edir. Bu zaman adətən
kembri, aşağı paleozoy, mezozoy və kaynozoy geoloji
dövrlərini ayırırlar. Mineral yanacaq və xammalın dün-
ya ehtiyatları Dünya Enerji Şurasının (əvvəllər bu təşki-
lat “Dünya Enerji konfransı”) sessiyalarında, eləcə də
dağ, geologiya, neft qaz və digər konqreslərdə qiymət-
ləndirilir. Yanacaq ehtiyatları daha böyük maraq doğu-
rur. Onlar iki kateqoriya üzrə qiymətləndirilir – ümu-
105
migeoloji və tədqiq edilmiş (səhih, sübut və təsdiq olun-
muş) yanacaq mənbələri üzrə. Bu mənbələr Yer kürəsin-
də qeyri-bərabər yerləşir. Məsələn, ötən əsrin 90-cı illə-
rinin sonunda aparılan qiymətləndirməyə görə, bu ehti-
yatların ölçüsünə görə birinci və ikinci yerlər MDB və
Asiya – Avstraliya regionları arasında bölünür. Üçüncü
yerdə Şimali Amerikadır. Sonrakı yerdə isə Yaxın və
Orta Şərq ölkələri, Avropa, Afrika və Latın Amerikası
gedir. Təbii ki ayrı- ayrı regionlar öz yanacaq ehtiyatla-
rının strukturuna görə bir birindən fərqlənirlər. Daş kö-
mür Yerin təkində çox geniş yayılmış təbii sərvətdir.
Hazırda dünyada 3,6 min daş kömür hövzəsi və yatağı
məlumdur ki, bu yerin quru hissəsinin 15% təşkil edir.
Daş kömür ehtiyatlarının ümumi və kəşf edilmiş həcmi
neft və təbii qazın həcmindən xeyli çoxdur. Neft Yerin
təkində daş kömürə nisbətən daha çox yayılıb. İndiyə-
dək geoloqlar 600-dək neft və qaz hövzəsi aşkar ediblər
və onların 400-nü tədqiq etməyə nail olublar. Nəticədə
real olaraq müxtəlif hesablamalara əsasən, dünyanın 15
milyon kub km.–dən 50 milyon kub.-dək bir ərazisi
neft (və təbii qaz) perspektivli sayılır. Bununla yanaşı
qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın neft ehtiyatları daş
kömür ehtiyatlarından xeyli azdır.
Təbii qaz təbiətdə sərbəst şəkildə mövcuddur. Tə-
bii qaza qaz yataqları və mədənlərində eləcə də neft ya-
taqları üzərində “qaz papaq”(yanaşı qaz) şəklində rast
gəlmək olar. Qaz istehsalında neft və daş kömür mədən-
lərində olan qazdan da geniş istifadə edilir.
106
Cədvəl 4.
Dünyanın yanacaq sənayesi
Mineral ehtiyatlar
Sahənin
adı
Coğrafi bölgüsü
Əsas hasilat əraziləri
Neft
Ümumi ehtiyatların 4/5-dən
çoxu və hasilatın ½-i inkişaf
etmiş ölkələrin payına dü-
şür.
Fars körfəzi, Qərbi Sibir,
Meksika körfəzi, Karib
hövzəsi.
Qaz
Başlıca olaraq inkişaf etmiş
ölkələrdə cəmləşib və inki-
şaf etməkdə olan ölkələrdə
də hasilat artır.
Qərbi Sibir, Şimali Afrika,
Şimali Amerika, Şimal də-
niz hövzəsi
Kömür
Ehtiyatların və hasilatın bö-
yük hissəsi inkişaf etmiş öl-
kələrdədir.
Şərqi Sibir, Çin, Hindistan,
Şimal-Şərqi ABŞ, Qərbi
Avropa
Dünyanın elektroenergetikası
Elektrik enerjisinin aparıcı
istehsalçıları
Hər nəfərə daha çox elektrik
enerjisinin istehsalı
ABŞ, Rusiya, Yaponiya, Çin, Al-
maniya, Fransa, Kanada
Norveç, Kanada, İsveç, ABŞ,
Finlandiya, Fransa
Elektrik enerjisinin istehsalının strukturu
Çox hissəsi İES-lə
Çox hissəsi
SES-lə
Çox hissəsi AES-lə
Niderland (97%)
Polşa,
CAR,
Çin,
Meksika
Norveç (99%)
Braziliya
Kanada
Efiopiya
Kolumbiya
Fransa (72%),
Belçika,
Cənubi Koreya,
İsveç,
İsveçrə
Uran yer təkində çox geniş yayılıb. Amma məsələ
ondadır ki, iqtisadi cəhətdən tərkibində ən azı 0,1% fay-
dalı komponent olan yataqların mənimsənilməsi faydalı-
dır. Bu zaman 1kq uran konsentratının alınması 80 dol-
lardan da aşağı başa gəlir. Atom enerjisi üzrə beynəl-
Dostları ilə paylaş: |