Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti İslam İbrahimov

İstehsal prosesində insanlar yalnız təbiətə 
təsir göstərmirlər, eyni zamanda onlar bir-birinə tə-
sir göstərirlər. 
Yalnız istehsal prosesində insanlar 
müəyyən əlaqə və münasibətlər şəraitində təbiətə təsir 
etməklə özləri üçün lazım olan maddi nemətlər istehsa-
lına şərait yaratmaq imkanlarına malik olurlar. 
Təbii mühitin cəmiyyətə və onun məhsuldar 
qüvvələrinə təsir göstərdiyi kimi, təsərrüfat sahələri-
nin müxtəlifliyinə də səbəb olur.
Lakin bu müxtəliflik 
bütün dövrlər üçün sabit olmayıb, məhsuldar qüvvələr 
inkişaf etdikcə və ictimai quruluş dəyişdikcə o da tək-
milləşir və formalaşır. 
Cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi cəmiyyətin 
dinamik inkişafında mühüm rol oynamışdır.
Cəmiy-
yətlə təbiətin inkişafının ilkin mərhələsində (ən qədim 
insanlar) yalnız təbiətin hazır məhsullarından istifadə et-
mək imkanlarına (balıq və meşədə olan heyvanları ovla-
maq, yabanı meyvələrdən və s. istifadə edirdilərsə) ma-

---

141
lik idilərsə, sonrakı inkişaf dövründə həmin əlaqələr ye-
ni forma və məzmun alır. Bu səbəbdən də “təbiət və cə-
miyyət” problemləri ilə məşğul olan mütəxəssislərdən 
biri olan Y.P.Tursovun fikrincə, 
təbiətlə cəmiyyətin 
qarşılıqlı dinamik inkişaf dövrü
aşağıdakı bir neçə
mühüm mərhələ ilə səciyyələnir: 
1.
Qədim dövr
- bu dövr əsasən insanın təbiətdən 
bir növ asılı olan dövrü kimi şərh olunur. Bu dövrlərdə 
insanın ümumi dünya görüşü səthi olduğundan və elm 
bir o qədər inkişaf etmədiyindən təbii mühitin qanunauy-
ğunluqlarını dərk etməkdə çətinlik çəkirdi. Istehsal olu-
nan məhsullar sadə alətlər vasitəsilə həyata keçirilirdi. 
Təbii mühitin ekoloji tarazlığı təbii şəkildə saxlanılırdı; 
2.
İkinci mərhələ iqtisadi cəhətdən (sənayeyə qə-
dərki olan dövr)