Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 (e.ə. IV minilliyin sonu və III minillik) başlayaraq ənənəvi döymə texnikası tökmə üsulu ilə əvəz olunmuşdur. Azərbaycanın erkən tunc dövrü abidələrindən tökmə üsulu ilə hazırlanmış əmək alətləri və soyuq silahlarla yanaşı, xeyli miqdarda tunc üzüklər, bilərzik nümunələri, qəbzəsinin üzəri bəsit oyma və həkketmə üsulları ilə naxışlanmış qılınc və xəncər aşkar olunmuşdur. Tunc metallurgiyasının yaranması ilə yanaşı heyvanlardan qoşqu qüvvəsi kimi istifadə, toxuculuğun inkişafı, yağ emalı, gil nehrələrin peyda olması, çörəkbişirmə vasitələrinin (gil sac, təndir) təkmilləşməsi Erkən tunc dövrü mədəniyyətinin mühüm nailiyyətləri idi. Əkinçilik və maldarlıqla yanaşı, sənətkarlığın, xüsusilə metal emalının inkişafı bu mədəniyyətin daşıyıcısı olan yerli tayfaların ictimai həyatında ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuş, əmlak bərabərsizliyinin artmasına, patriarxatın cəmiyyətdə hakim mövqe tutmasına və tayfa başçılarının imtiyazlarının artmasına şərait yaratmışdır. Azərbaycanın tunc dövrü abidələrindən (Kültəpə, Babadərviş, Qaraköpəktəpə, Qobustan, Həmşəra təpələri) misəritmə kürələrinin qalıqları, saxsı və daş qəliblər, puta, saxsı görük ucluğu və s. aşkar olunmuşdur. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, Azərbaycanın tunc ustaları mis- mərgümüş ərintisindən müxtəlif növ təsərrüfat alətləri, silah və bəzək əşyaları düzəltməyin texnoloji üsullarına mükəmməl yiyələnmişlər. Tunc dövrünün maddi mədəniyyət tarixi özünün inkişaf səviyyəsi və məhəlli etnomədəni xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif mərhələlərə və bir-birindən fərqli arxeoloji mədəniyyətlərə ayrılır. Azərbaycanda erkən tunc dövrü Kür-Araz mədəniyyəti ilə xarakterizə olunur. Etnik mənsubiyyəti hürrilərə aid olduğu güman edilən bu mədəniyyətə xas olan abidələr ətrafı hasarla möhkəmləndirilmiş təpə tipli məskənlərdən ibarət olub, Naxçıvan, Mil, Muğan, Min-gəçevir, Qobustan, Urmiyaətrafı ərazilərdə (Göytəpə, Yanıqtəpə) geniş yayılmışdır. Kür-Araz mədəniyyəti «təbərzin» adlanan tunc balta, oraq, biz, nizə ucluğu, sancaq nümunələri ilə təmsil olunur. Bu mədəniyyətin daşıyıcıları çox vaxt daş, çiy kərpic və ya möhrədən tikilmiş dairəvi planlı evlərdə yaşamışlar. Onlar toxa əkinçiliyindən şum əkinçiliyinə keçmiş, torpağı iribuynuzlu heyvan (öküz və ya kəl) qoşulmuş xış vasitəsi ilə şumlamışdılar. Bu səbəbdən də neolit və eneolit mədəniyyətlərinə xas olan buynuz və ya sümükdən hazırlanmış toxalar bu dövrdən etibarən istifadədən çıxmağa başlamışdır. Kətan bitkisi ilk dəfə erkən tunc dövründə becərilməyə başlamış, bu dövrdə bəsit suvarma sistemləri yaranmış, bağçılıq meydana gəlmişdir. 11 Kür-Araz mədəniyyətinin mühüm nailiyyətlərindən biri də qoşqu nəqliyyatının, xüsusilə, ikitəkərli arabaların meydana çıxması olmuşdur. Bu dövrə aid arxeoloji abidələrdən ortasında ox keçirmək üçün deşik olan dairəvi lövhəcikdən ibarət saxsı təkərciklər («diyir»), qoşqu heyvanı kimi istifadə olunmuş öküz fiqurları və s. tapılması bunu aydın göstərir. 12 Dəlidağın yamaclarındakı qayaüstü rəsmlər arasında öküz qoşulmuş təkərli araba rəsmi də bu nəqliyyat növünün o zaman yükdaşımadakı təsərrüfat rolundan xəbər verirdi. Tunc dövründə maldarlığın, xüsusilə də, qoyunçuluğun inkişafı dağlardakı yaylaqlar hesabına yeni otlaq sahələrinin mənimsənilməsini zəruri etmişdir. Yaylaq-qışlaq yemləmə üsulunun meydana gəlməsi yarımoturaq səciyyə daşıyan köçəbə maldarlıq formasının və köçəbə mədəniyyətinin təşəkkül tapmasına səbəb olmuşdur. Bu həm də yaylaqlarda daimi məskən tiplərinin meydana gəlməsinə şərait yaratmışdır. Maldarlıq məhsullarının artması sərnic, goduş, badya, nehrə və s. kimi bir sıra zəruri qab tiplərinin yaranmasını labüd etmişdir. Məhsuldar qüvvələrin sonrakı inkişafı e.ə. II minilliyin əvvəllərində orta tunc dövrünün daha yüksək mədəniyyət örnəyinin yaranması ilə nəticələnmişdir. Şəhər tipli ilk yaşayış məskənləri – möhkəm müdafiə divarları ilə əhatə olunmuş şəhər-qalalar məhz bu dövrdə yaranmış, daş və ağac vəllər, külbəli təndir, dulus çarxı və s. peyda olmuşdur. 13 Əmək məhsuldarlığının artmasına təkan verən bütün bu texniki irəliləyişlər qəbilə üzvləri arasında əmlak bərabərsizliyinin artmasına, tayfa əyanlarının meydana çıxmasına sosial-iqtisadi zəmin yaratmışdır. Orta tunc dövründə metal məmulatı nümunələrinin hazırlanmasında döymə, tökmə, basma, oyma, cızma, həketmə, lehimləmə texnikası başlıca yer tutmuşdur. E.ə. II minilliyin ikinci yarısında Azərbaycanda son tunc dövrü başlanmışdır. Mingəçevir, 9 Yaloylutəpə, Xocalı, Qəbələ, Xınıslı, Qaratəpə və s. abidələrdən tapılan metal bəzək əşyaları Azərbaycanda zinət istehsalının çox geniş əraziyə yayıldığını göstərir. 14 Mingəçevir və Xocalıdan tapılmış tunc kəmərlər, həmçinin, Urmiya gölü ətrafındakı Həsənli təpəsindən aşkar edilən qızıl cam, Ziviyə mahalından əldə edilən qızıl döşlük zərgərlik sənətinin ən gözəl nümunələridir. Bu dövrün sosial-iqtisadi inkişafı Xocalı-Gədəbəy, Talış-Muğan və Naxçıvan mədəniyyəti adı ilə bəlli olan bir sıra məhəlli arxeoloji mədəniyyətləri törətmişdir. Son tunc dövründə şum əkinçiliyi, köçəbə maldarlıq formaları, sənət istehsalı daha da inkişaf etmiş, erkən şəhər mədəniyyəti təşəkkül tapmağa başlamışdır. Məhsuldar qüvvələrin artmasına, izafi məhsul istehsalına və xüsusi mülkiyyətin meydana çıxmasına şərait yaradan bütün bu mütərəqqi proseslər sinifli cəmiyyətin və dövlətin meydana gəlməsinə əlverişli zəmin hazırlamışdır. Qədim dövrün etnomədəni inkişaf mərhələləri Dəmirin peyda olması və onun istehsal xüsusiyyətlərinin mənimsənilməsi bəşər tarixində inqilabi rol oynamış, məhsuldar qüvvələrin inkişafına güclü təkan vermişdir. Döymə üsulu ilə hazırlanan və daha yüksək mexaniki keyfiyyətlərə malik olan dəmir alət və silahların istehsalı çox tezliklə kütləvi səciyyə almışdır. Azərbaycanda erkən dəmir dövrü e.ə. I minilliyin əvvəlində başlamışdır. Dəmirin istehsal texnologiyasının mənimsənilməsi, dəmir alət və silahların yaranması müasir sivilizasiyanın təməlini qoymuşdur. Dəmirdən istifadə Azərbaycanın ənənəvi maddi mədəniyyətinin inkişafı tarixində ciddi tərəqqiyə səbəb olmuş, sosial-iqtisadi və texniki tərəqqinin sonrakı gedişatına əsaslı təsir göstərmişdir. Bundan sonra daşdan düzəldilmiş kəsərsiz əmək alətləri təsərrüfat və ev məişətindən sıxışdırılıb çıxarılmış, tunc məmulatı geniş surətdə dəmir alət və silahlarla əvəz olunmuşdur. Dəmir dövründə silahsazlıq sənəti gur inkişaf etmiş, xəncər, qılınc, nizələrin müxtəlif tipoloji növləri yaranmış, təbərzin və balta tipli soyuq silah növləri təkmilləşmiş, cəng yabası, toppuz, qanadlı ox ucluqları, mühafizə ləvazimatı (zireh, dəbilqə, qalxan və s.) meydana çıxmışdır. Dəmir və poladdan düzəldilən kəsici alətlərin istehsalının genişlənməsi, sənət növlərinin təkmilləşdirilməsinə imkan yaratmış, ağacişləmə, tikinti, əkin, biçin işlərinin inkişafına güclü təkan vermişdir. Dəmir alətlərin istehsalının genişlənməsi nəticəsində məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı cəmiyyətin sosial-mədəni həyatında köklü təbəddülat yaratmışdır. Əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi nəticəsində izafi məhsul istehsalı artmış, insanın insan tərəfindən istismarı güclənmiş, bununla da tayfa quruluşu, ibtidai icma münasibətləri sürətlə dağılmağa başlamışdır. İstehsal vasitələrinin hakim azlığın mülkiyyətinə çevrilməsi, sosial təbəqələşmənin dərinləşməsi ilk sinifli cəmiyyətlərin və siyasi dövlət qurumlarının yaranması ilə nəticələnmişdir. 15 Azərbaycan ərazisində ilk sinifli cəmiyyətlər onun sosial-iqtisadi cəhətdən ən çox inkişaf etmiş cənub ərazilərində, xüsusilə, məhsuldar Urmiyaətrafı bölgələrdə təşəkkül tapmışdır. Əmlak bərabərsizliyi və sosial təbəqələşmənin güclü olduğu belə cəmiyyətlərin əmələ gəlməsinin başlıca şərtləri hələ e.ə. III minilliyin sonu və II minilliyin əvvəllərində görünməyə başlamışdır. Erkən şəhər sivilizasiyasının yaranması həmin cəmiyyətlərin maddi-texniki bazasını təşkil etmişdir. Siyasi idarəetmə qurumu səciyyəsi kəsb edən belə cəmiyyətlərin çoxu möhkəmləndirilmiş iri şəhər-qalalar əsasında, onların mədəni-iqtisadi təsir dairəsində olan kənd və oba tipli məskənlər sayəsində yaranırdı. Yazılı mənbələrdə belə xırda siyasi birliklər arasında e.ə. I minilliyin əvvəllərində ən önəmli yer tutan Zamua, Allabriya, Gilzan, Andiya, Zikertu çarlıqlarının adı çəkilir. 16 E.ə. I minillikdən bəhs edən Assur və Urartu mənbələri Urmiya gölü ətrafında çoxsaylı yaşayış məskənləri, şəhər-qalalar və paytaxt əhəmiyyəti kəsb edən, bürclü qala divarları, müdafiə istehkamları ilə möhkəmləndirilmiş, möhtəşəm saraylı «çar şəhərləri» haqqında məlumat verirlər. 17 Assur hökmdarı II Sarqonun e.ə. 714-cü ilə aid kitabəsində Manna ərazisində İzirtu, Uşkay, Aniaştaniya, Ulxu, Tarun, Tarmagis kimi şəhər-qalaların adı çəkilir. 18 Bu məlumatların həqiqətə uyğun olduğunu Həsənli, Mərlik, Həftəvan, Qəluraz, Ziviyə, Rezayə, Yanıqtəpə və digər abidələrdə aparılan arxeoloji qazıntılardan əldə edilmiş şəhər mədəniyyətinə Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|