Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Problemin araşdırılma vəziyyəti və başlıca mənbələri
16 Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixinin müasir dövr mərhələsi imperializmin meydana gəlməsi, onun böhranı, Birinci Cahan müharibəsi ilə əlaqədar təsərrüfat düşkünlüyünun artması və sosialist sisteminin yaranması ilə səciyyələnir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra burjuaziya və mülkədarların bir sinif kimi ləğv olunması, habelə ruhanilərin mövqelərinin zəiflədilməsi nəticəsində istismardan azad yeni bir cəmiyyət, burjua və qolçomaqlarsız sosialist cəmiyyəti qurulmağa başladı. Zəhmətkeş kütlələrə, fəhlə və kəndlilərə, onların içərisindən yetişmiş ziyalılara əsaslanan sosialist milləti və onun özünə məxsus sosialist mədəniyyəti təşəkkül tapmağa başlamışdır. Keçən əsrin 90-cı illərində Sovetlər Birliyinin süqutu ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan müstəqillik əldə edəndən sonra onun əhalisinin sosial tərkibində və mədəni həyatında köklü dəyişikliklər baş vermişdir. «Vətəndaş cəmiyyəti» qurmaq məramı meydana gəlmişdir. Əslində isə Azərbaycan cəmiyyətinin sosial strukturunda ciddi dəyişiklik yaranmış, əhalinin sosial tərkibində təbəqələşmə güclənmiş, cəmiyyət yenidən varlı zənginlərə və kasıb zümrələrə bölünmüşdür. Bir sözlə, ümumxalq mülkiyyətinə əsaslanan sosialist milləti tədricən öz mahiyyətini dəyişib xüsusi mülkiyyətin hökmran rol oynadığı burjua cəmiyyətinə, kapitala söykənən burjua millətinə çevrilməyə başlamışdır. Hakim təbəqələrin göz qamaşdıran təmtəraqlı həyat tərzi və buna müvafiq «elitar» mədəniyyəti təşəkkül tapmağa başlamışdır. Varlı zümrənin ümumxalq mədəniyyətindən uzaqlaşan, bununla da, millilikdən uzaq düşən kosmopolit mədəniyyəti daha çox Avropa mədəni standartlarına yaxınlaşmaqdadır. 1 М.М.Гусейнов. Древний палеолит Азербайджана. Б.,1985. 2 M.M.Hüseynov. Daş dövrü və onun Azərbaycanda inkişaf mərhələləri. Bax: Azərbaycanın arxeoloji abidələri.B.,1981, s.5-6; Q.M.Əhmədov. Azərbaycan ibtidai icma quruluşu dövründə. Bax: Azərbaycan tarixi. B.,1993, s.11. 3 Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.11 4 Yenə orada, s.12. 5 M.M.Hüseynov. Göst. əsəri, s.16 6 Yenə orada, s18: Həmçinin bax: Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.12. 7 О.А.Абибуллаев. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Б.,1982; И.Г.Нариманов. Культу- ра древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Б., 1987, с.113-114. 8 Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.13-14; həmçinin bax: C.Rüstəmov. Qobustan dünyası. B., 1994, s. 59. 9 Q.M.Əhmədov. Göst. əsəri, s.14. 10 Yenə orada, s.15; Həmçinin bax: O.Həbibullayev. Göst. əsəri; İ.H.Nərimanov. Göst.əsəri; Г.С.Исмаилов. Архео- логические исследования древнего поселения Баба-Дервиш. Б., 1977; Ф.Р.Махмудов. Культура юго- восточного Азербайджана в эпоху бронзы и раннего железа (автореф). Тбилиси, 1979; V.Əliyev. Qədim Naxçıvan. B., 1979. 11 Q.M.Əhmədov. Göst əsəri, s.19-21. 12 Yenə orada.s.21 13 Yenə orada.s.23. 14 Г.М.Асланов, Р.М.Ваидов, Г.И. Ионе. Древний Мингечаур. Б., 1959; О.Ш.Исмизаде. Ялойлутепинская культура. Б., 1956; Н.В.Минкевич – Мустафаева. Ходжалы-Кедабекская археологическая культура (авто- реф). Б., 1961; F.L.Osmanov. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. B., 1982; Дж.А.Халилов. Материаль- ная культура Кавказской Албании. 1985. 15 İ.H.Əliyev. Azərbaycan qədim dövrdə. Bax: Azərbaycan tarixi.B.,1993, s.30-41. 16 Yenə orada, s.46-47. 17 S.Qaşqay. Manna dövləti. B.,1993, s.48-53. 18 ASE, X c., s.521. 19 S.Qaşqay. Göst. Əsəri; s.10-21, 53-56. 20 Yenə orada, s.59. 21 ASE, X c., s.521. 22 İ.Əliyev. Göst. Əsəri; s.90. 23 Azərbaycan tarixi. B., 1993, s. 94-95. 24 Yenə orada. 25 Yenə orada, s. 95. 26 Yenə orada. 27 ASE, I.c. B.,1976, s.216; Həmçinin bax: Азербайджанцы. Историко-этнографический очерк. Б.,1998, с.14; S.Qaşqay. Manna dövləti. B., 1993, s. 54. 28 З.М.Буниятов. Азербайджан VII-IX вв.Б.,1965, с.149. 29 Yenə orada, s.171. 17 30 Историческая география Азербайджана. Б.,1987,с.67-73. 31 А.С.Сумбатзаде. Промышленный капитализм в Азербайджане. Б.,1969, с.20. 17 2. Problemin araşdırılma vəziyyəti və başlıca mənbələri Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi çox geniş elmi-tədqiqat aspektlərinə (arxeoloji, etnoqrafik, sənətşünasılq, memarlıq, kulturoloji, qidaşünaslıq, etnolinqvistik, kartoqrafik və s.) malikdir. Buna baxmayaraq, onun həm bütöv halda, həm də konkret sahələr üzrə öyrənilməsinə çox gec, XX əsrin əvvəllərindən başlanmışdır. Azərbaycanın ənənəvi maddi mədəniyyət nümunələrinin bu və ya digər tipoloji növü bilavasitə bu ölkənin avtoxton sakinləri, onun yerli əhalisi tərəfindən çox böyük zaman kəsiyində yaradılmışdır. Ona görə də bu mədəni sərvətlərin tarixi baxımdan etnomədəni irs olaraq araşdırılıb öyrənilməsi vəzifəsi ilk növbədə arxeoloq və etnoqrafların üzərinə düşmüşdür. Azərbaycan xalqının qədim və zəngin maddi mədəniyyət tarixini tədqiq etmək üçün başlıca faktoloji mənbə bazasını əşyavi məxəzlər: arxeoloji qazıntı və təsadüfi tapıntı materialları, muzey eksponatları, şəxsi kolleksiyalar, miniatürlər, divar rəsmləri, əhalinin müasir məişətində ilişib qalmış arxaik yaşayış vasitələri təşkil edir. Bu tapıntıların bir qismini arxeoloqlar qazıntı yolu ilə yerin altından, digər qismini isə etnoqraflar çöl tədqiqatları (elmi səfər) yolu ilə yerin üstündə məskən salmış şəhər və kənd əhalisinin gerçək məişətindən, sorğu- sual, yaxud bilavasitə müşahidə yolu ilə əldə edirlər. Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixinin etnoqrafik aspektdən elmi əsaslarla öyrənilməsi Sovet hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Bu işdə 1923-cü ildə N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə yaradılmış Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin fəaliyyəti xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Öz qarşısına Azərbaycanı elmi baxımdan hərtərəfli və dərindən tədqiq edib öyrənməyi məqsəd qoyan həmin Cəmiyyətin üç şöbəsindən biri «Tarix və etnoqrafiya» adlanırdı. Azərbaycanı tarixi və etnoqrafik cəhətdən elmi əsaslarla tədqiq etməyə başlayan bu şöbənin işində o zamanki milli ziyalılarla (Ü.Hacıbəyov, Ə.Haqverdiyev, H.Zeynallı, T.Şahbazi, N.Quliyev, C.Məmməd- quluzadə, S.S.Axundov, A.Sübhanverdixanov, M.Baharlı, H.Cəbiyev, H.Sultanov, R.Axundov, B.Çobanzadə və b.) yanaşı, V.V.Bartold, A.N.Samoyloviç, N.Y.Marr, İ.İ.Meşşaninov, S.F.Old- lenburq, M.V.Abramoviç, N.İ.Aşmarin, P.K.Juze, A.İ.Baqri, Q.S.Qubaydulin, Y.Paxomov, V.M.- Sısoyev və b. görkəmli şərqşünas - alimlər də yaxından iştirak etmişlər. Cəmiyyətin 1929-cu ilədək davam edən fəaliyyəti dövründə arxeologiya və etnoqrafiya sahəsində Ə.K.Ələkbərov, Q.T.Qaraqaşlı, D.P.Şərifov, İ.M.Cəfərzadə, S.M.Qazıyev kimi ilk milli kadrlar mühüm rol oynamışlar. Azərbaycanın ənənəvi maddi mədəniyyət nümunələrinin toplanması, tədqiq və təbliğ olunması işində 1920-ci ildə təşkil edilmiş Azərbaycan Dövlət Tarixi Muzeyinin müstəsna rolu olmuşdur. Xalqımızın zəngin maddi mədəniyyət nümunələrinin toplanıb mühafizə olunmasında bu muzeyin xidmətləri misilsizdir. 1929-cu ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin bazası əsasında Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutu yaranandan sonra etnoqrafik araşdırmalar onun «Ölkəşünaslıq» şöbəsində cəmləşmişdir. Həm Cəmiyyət, həm də Elmi Tədqiqat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən etnoqrafların köməyi ilə Azərbaycanın azsaylı xalq, etnik və etnoqrafik qruplarının (ayrımlar, kürdlər, talışlar, tatlar, rus təriqətçiləri və b.) öyrənilməsi məqsədilə bir sıra tematik və kompleksli ekspedisiyalar təşkil olunmuşdur. Həmin tədqiqatların bir qisminin nəticələri o dövrdəki nəşrlərdə çap olunmuş, 1 yerdə qalan hissəsi əlyazması, fotoşəkil, plan, cizgi və rəsm əsərlərindən ibarət olub, Azərbaycan MEA Tarix İnstitutunun elmi arxivində saxlanılır. Bu materiallar arasında milli geyimlərə aid sulu boya ilə işlənmiş rəsmlər diqqəti xüsusilə cəlb edir. 2 1932-ci ildə SSRİ EA Zaqafqaziya filialının Azərbaycan şöbəsi təsis olunandan sonra etnoqrafik işlər Tarix bölməsinin maddi mədəniyyət seksiyasında cəmləşmişdir. 3 Həmin şöbə 1935-ci ildə SSRİ EA Azərbaycan filialına çevriləndən sonra onun tarix bölməsi Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya institutuna çevrilmişdir. 4 Bu illər ərzində Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi və onun ayrı-ayrı sahələri üzrə aparılan elmi tədqiqat işləri çox vaxt təsadüfi və pərakəndə səciyyə daşımışdır. Bunların arasında İ.İ.Meşşaninov, 5 Ə.K.Ələkbə rov, 6 A.Bukşpan, 7 E.Pçelina 8 və b. tədqiqatları yeni faktik materialların zənginliyi və konkretliyi baxımından diqqəti daha çox cəlb edirdi. 1945-ci ildə Azərbaycan EA təsis olunandan sonra Tarix İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən arxeologiya şöbəsinin tərkibində etnoqrafik tədqiqat işləri ilə yeganə bir nəfər kiçik Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|