Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi sumqayit döVLƏt universiteti
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnsanın yaranması
- Dünya nec ə yarandı
- Sual v ə tapşırıqlar
Avtandil Ağbaba 47
Türk xalqlar ının mifoloji düşüncəsində bir sıra kultlar- əcdad, dağ, ağac, Boz qurd, at və s. mövcuddur. İlk əcdadlar zooantropo- morf t
əbiətə malikdir. Dağa mifik baxış onun əcdad kimi qavranılmasına səbəb olmuşdur. Türk xalqlarının əksəriyyəti Bodun-İnli, Altay, Alaş, Sağcaq və s. dağları müqəddəs bilib, onlara tapınmışlar. Qədim türk mifoloji düşüncəsində bütün dağ zirvələrinin sahibi Altay ruhu hesab olunmuşdur. Altay əsatirlərində dağlar canlı varlıqlar kimi göstərilir. Türkl ərin ilkin təsəvvürlərinə görə Qaf dağı dünyanın bütün dağlarının anası sayılır. Bütün dağlar yeraltı damarlar vasitəsilə müxt
əlif yerlərdən Qaf dağına bağlıdır. Türk mifoloji düşüncəsində ilk
əcdadlar uca zirvələrin, yüksək dağların sahibi sayılmış, əvvəlcə zoomorfik, sonrakı dövrlərdə isə antropomorfik xüsusiyyətlər qazanmışlar. Q ədim türklərin inancına görə ağac dünyanın mərkəzidir. O, yerl ə göyü bir-birinə birləşdirir, xalqların ulu babalarının anası, analar anası hesab olunur. İnsanla (nəsil) ağac (əcdad) arasında sıx əlaqə vardır. “Nəsil ağacı” simvolu bu baxımdan ən qədim simvollardan biri sayılır. Ağac kultu bütün türk xalqlarında olduğu kimi, Az
ərbaycan mifologiyasında da geniş yayılmışdır. Türk tarixinin ən qədim dövrlərindən başlayaraq Boz qurd bolluq, uğur, öncüllük rəmzi sayılmışdır. Bununla əlaqədar Göy türkl ərlə əlaqəli bir sıra mifoloji mətnlər mövcuddur. Boz qurd türk xalqları arasında göylərin türkləri mühafizə etmək üçün göndərdiyi sakral heyvan kimi qavranılmışdır. Köçəri türklər arasında geniş yayılan Boz qurd mifləri zaman keçdikcə Boz qurd dastanları kimi formalaşmış, Göy türklərin dövründə isə qurd əcdad-xilaskarlıq r əmzi kimi dövlət atributlarından biri hesab olunmuşdur. Ümumiyy ətlə, Boz qurd qədim türklərdə əcdad, əcdad-xilaskar, xilaskar funksiyalarını daşımışdır. O, ayrı-ayrı torpaqların, tək-tək f ərdlərin deyil, Tanrı torpaqlarının, bütün etnosun qoruyucusudur. Q ədim türklərə görə, at yer üzündə ən ulu, ən təmiz varlıqdır. Türk mifoloji sistemind ə təbiətin dörd ünsürünün - od, su, torpaq, havanın yaranmasında atın müstəsna rolu vardır. İgidlərin atlarının göyd
ən, işıqdan gəlməsi barədə inamlar geniş yayılmışdır. Qədin zamanlarda atlar mifik dünya il ə bağlı olmuş, ağ və boz rəngli atlar kutsallıq, uğur simvolu sayılmışdır. Bir sıra miflərdə atın sudan, işıqdan çıxması, eləcə də qanadlı- yel atları haqqında ilkin
Mifologiya 48
t əsəvvürlər başlıca yer tutur. Türklərin bir sıra dastanlarında- “Maaday Qara”, “Manas”, Kitabi-D ədə-Qorqud”, “Koroglu” və s. əsərlərdə at kultu ilə bağlı mifoloji düşüncə sistemi mühafizə edilm
əkdədir. Bunlardan başqa, qədim türk mifologiyasında quş onqonu da geniş yayılmışdır. Simurq, Hüma, Göyərçin, Səməndər quşu, Qırğı v ə s. quşlar ilkin mifoloji təsəvvürlərlə bağlı olub sakral xüsusiyy ətlər daşımışdır. İyirmi dörd oğuz boyunun hər birinin özün əməxsus onqonu olmuşdur. İnsanın yaranması (Altay türkl ərinin əfsanəsi)
Tanrı insan biçimində yeddi şəkil düzəltmişdi. Hamısına can (qut) verib yeddi kişi yaratdı. Ayrıca dörd dənə də qadın yaratmışdı. Bu qadınları insan oğlunun dördü ilə evləndirdi. Yerdə qalan üç kişi qadınsız qaldı. Onlar gəlib tanrıya şikayət etdilər. Amma tanrı heç oralıq olmadı, nə onlara cavab, nə də qadın verdi. Sözsüz ki, bu üç kişi boş dayanmadılar, qadınların ətrafında dolanmağa başladılar. Nə oldusa, bel ə oldu, insan oğlu vəfasız oldu. Qadınların vəfasızlığı da el ə buradan qalmışdır. Axırda o üç kişi də necəsə üç qadın tapdılar. Evl əndilər, üç oğulları oldu. Digər dörd adamın da dörd qızı olmuşdu. Onları bir-biri ilə evləndirdilər. Amma qızlardan biri ərsiz qaldı. Kişilərdən biri onu arvadının üstünə almış, buradan da çox qadınla evlənmək adəti (poliqam) meydana gəlmişdir. Amma kişilər bu
ərsiz olan qızı almaq üstündə mübarizə apararkən vəfasız olmuşlar. Kişilərin vəfasızlığı da burdan qalmışdır.
(Yakut
əfsanəsi)
Böyük Ağ yaradan Ürüng Ayığ Toyon lap əvvəldən böyük d ənizin üzərində yüksələndə dayanıb-durarkən suyun üstündə üzən bir köpük gördü. Tanrı durdu və köpükdən soruşdu: “Sən kimsən?” Köpük tanrıya baxıb dedi: “Mən bir şeytanam, lap suyun dibindəki yerd ə yaşayıram.” Tanrı şeytana üz tutub dedi: “Bilmirəm sözün doğrudurmu? Suyun altında yer var? Elədirsə, o yerdən mənə bir parça torpaq g ətir!”.
Avtandil Ağbaba 49
Şeytan dənizə daldı, xeyli vaxt keçdikdən sonra şeytan göründü. Əlində bir az torpaq var idi. Tanrı qara torpağı ondan alaraq, əlində tutub baxdı, torpağı təqdis etdi və suya atdı. Sonra Şeytan düşündü ki, bu tanrını necə suda batırım, boğulsun. Lakin elə ətrafa yayılmağa başladı. O sərtləşdi, b ərkidi. Dənizin böyük bir hissəsi həmin torpaqla doldu. Sual v ə tapşırıqlar
1. Hansı türk tayfalarının köçü daha davamlı və əhəmiyyətli olmuşdur? 2.
Türk mifologiyasını səciyyələndirin. 3.
Türk mifologiyasının əsas mənbələri hansılardır? 4.
Tanrıçılıq dedikdə nə başa düşürsünüz? Qədim türklərdə tanrı daha hansı adlarla adlanmışdır? 5.
6.
Türkl ərin mifoloji sistemində hansı yaradılış dastanları geniş yayılmışdır? Bu barədə danışın. 7.
8.
Mete xan haqqında nə bilirsiniz? Onun vətənpərvərliyi barədə danışın. 9.
“Manas” dastanı ilə “Oğuz xaqan” arasındakı oxşar cəhətləri aydınlaşdırın. 10.
Batır” dastanında kainatın yaranması haqqında süjeti danışın. 11.
ədim türk dastanlarında islamiyyətdən əvvəlki mifik t əsəvvürlər haqqında məlumat verin. 12.
İskit və hun əfsanələrində hansı qəhrəman obrazlarından bəhs olunur? 13.
Türk mifoloji modelind ə allahlar panteonunun olmamasının s əbəbini izah edin. 14.
Türk mifologiyasında hansı kultlar mövcuddur? 15.
İlk əcdadların ikili təbiətə (zooantropomorf və antropomorf) malik olması haqqında məlumat verin. 16.
Dağ və ağac kultlarının türk mədəniyyətində mövqeyi barədə m əlumat verin. 17.
Türk mifoloji düşüncəsində Boz qurdun funksiyalarını s əciyyələndirin. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|