Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
176 
[22, s.164,165]. Qeyd etmək lazımdır ki, monqol dövrü izlərinin XV-XVI əsrlər 
tariximizdə yaşaması təbiidir. V.V.Bartold yazırdı: “Monqol və türk məişəti eyni 
idi. Bundan əlavə, qərbə - Qızıl Orda və Türküstana gedən monqol köçəriləri 
öz dillərini itirib, türk dilini qəbul edirdilər” [23, s.193]. V.Z. Piriyev qeyd edirdi 
ki, Azərbaycana  gəlmiş 20-yə yaxın monqol–türk tayfası yerli əhaliyə qarışaraq 
assimilyasiyaya uğramışdı [24, s.17].
“Tarixi-aləm  aray-i  Abbasi”nin  səhifələrində  Çingiz  xan  qayda-qanununa 
əsasən  qucaqlaşma  mərasiminin  təsvirlərinin  yer  alması  təsadüfi  deyil.  XV– 
XVI əsrlərdə Azərbaycanın türk-müsəlman dövlətləri ilə diplomatiya tarixindən 
danışarkən diqətimizi cəlb edən “atdandüşmə” və “qucaqlaşma” adətinin də 
yer  aldığı  faktlar  qaynaqlar  əsasında  araşdırmaya  cəlb  edildi.  “Atdandüşmə” 
adətinə  gəlincə,  akademik  Z.Bünyadovun    Sədrəddin  əl-Hüseyninin  “Əxbar 
əd-Dovlə əs-Səlcuqiyyə” əsərinə istinadən verdiyi təsvir böyük maraq doğur-
du. Fars hakimi Zəngi ibn Mədud (1162–1175) Atabəy Şəmsəddin Eldəniz və 
Sultan  Arslanşaha  (1160-1176)  tabeçiliyini  bildirəndən  sonra  Atabəyin  elçi-
si ilə birlikdə onların görüşünə yollanır. “Atabəy Eldəniz Zənginin qərargaha 
yaxınlaşdığını  bilib,  bütün  ordunun  təcili  və  tam  silahlanmasına  əmr  verdi. 
Əmr yerinə yetirildi. Zənginin gələcəyi yerdə sultanla birlikdə qalan  atabəy  
Eldənizdən başqa bütün əmirlər onu qarşılamağa çıxmışdı.
Zəngi  Sultanın  yerləşdiyi  yerə  yaxınlaşıb  təntənənin  möhtəşəmliyini  və 
əzəmətini gördü. Bu onu qorxutdu və ağlını sarsıtdı. Onlar Sultana yaxınlaşanda 
əmirlər və haciblər atdan endilər, ona da tələsməyi əmr etdilər. O tələsdi,onun 
ruhunu dəhşət və itaət bürüdü, ürəyi isə dondu. Atabəy Eldəniz bunu sezən 
kimi öz atını ona sarı tərpətdi və haciblər (Zəngiyə) işarə ilə bildirdilər ki, bu, 
Atabəydir. O istədi ki, (atabəyin) atının dırnağı altındakı torpağı öpsün, ancaq 
atabəy  buna imkan vermədi. O, atını Zənginin yanına sürüb atın üstündə onu 
qucaqladı” [25,  s.48-49].
Nəticə
Beləliklə,  diplomatik  əlaqə,  yazışma  sənədləri  orta  əsr  Azərbaycan 
cəmiyyətinin siyasi durumu, mənəvi dünyası barədə təsəvvür yaratmaqla onun 
çoxəsrlik türk adət-ənənələrindən bəhrələndiyini göstərir.
D.B.Levin qeyd edirdi ki, orta əsrlərdə bir neçə beynəlxalq həyat mərkəzi 
və  onlara  müvafiq  yerli  beynəlxalq  hüquq  sistemi  mövcud  olmuşdur  [26, 
s.23].  Məqalədə  Azərbaycan  və  türk-müsəlman  dövlətləri  arasında  mövcud 
olmuş  əlaqələr  sisteminin  elementləri  barədə  təsəvvür  yaratmağa  cəhd  et-
dik. Burada elmi dövriyyəyə cəlb edilən faktlar XV–XVI əsrlər Azərbaycan dip-
lomatiyasının istinad etdiyi norma və qaydalara  nəzər salmağa imkan verir. 
Tədqiqatçılarımızın  diqqətindən  kənarda  qamış  diplomatik  etiket  və  qayda-
ların araşdırılması bu istiqamətdə aparılacaq elmi tədqiqatlar üçün zəmin ola 
bilər. Məqalənin faktik  materialları həmçinin Azərbaycanın zəngin dövlətçilik 
tarixinin təbliği istiqamətində də istifadə edilə bilər.

---

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
177
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.   Neşri M.   Kitab-i Cahannüma. c.I-II, İstanbul: TTK basım evi, 1949, 843 s.
3.   Hoca Satettin Efendi.   Tac üt-tevarih / yalınlaştıran I.Parmaksızoğlu. c.I, II, III, IV, V, 
İstanbul: Milli Egetim basım evi, 1979, -383 s., -348 s., -399 s., -407 s., 3-23 s.
4.   Metsopski Foma.  Teymurləngin və onun xələflərinin tarixi. Bakı: Azərbaycan SSR EA 
nəşriyyatı, 1957, -102 s.
5.   Мамедов С.А  Азербайджан по источникам XV - первой половины XVIII вв.. 
Баку: “Элм”, 1993,  -237 с.
6.   Əbubəkr Tihrani.  Kitabi-Diyarbəkriyyə Həsən bəy Ağqoyunlunun, onun sələflərinin 
tarixi  və  Qaraqoyunlu  və  Cığatay  tarixlərindən  ona  aid  olanlar  /  Fars  dilindən 
tərcümə edən, ön söz, şərhlər və göstəricilərin müəllifi Rahilə Şükürova. Bakı: “Elm”, 
1999, -314 s.
7.   Savory R. M. Studies on the history of Safavid Iran. London:Variorumreprints,1987, 
-191 p.
8.  SumerF.  KaraKoyunlular. c.I,  Ankara:  TTKbasımevi, 1984, -167 s.
9.  Qızılbaşlar  tarixi  /  Tərcümə  və  şərhlər  M.Ə.Məmmədinindir.  Bakı:    “Azərbaycan”, 
1993, -48 s.
10. Fərzəlibəyli Ş.F. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV - XVl əsrlər). Bakı: “Elm”,1995, 
-198 s.
11. İskəndər bəy Münşi Türkman Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-
Abbasi). Fars dilindən çevirən Şahin Fərzəliyev (Şahin Fazil). Bakı: “Şərq-Qərb”, 2010, 
-1109 s.
12. Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов XVI векe. Баку: “Элм”, 
1981, с. 307
13. Ağalarlı Mübariz. XVI – XVII yüzilliklərdə Azərbaycan Səfəvi dövlətindən Osmanlı 
sarayına gedən elçilər / “Xəzər xəbər” jurnalı, № 325, yanvar 2014, s.54-58.
14. Ağayev R.Ə. Azərbaycan və Mərkəzi Asiya dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətləri (XV 
– XVI əsrlər). Bakı: “Kür”, 2004, -151s.
16. Vernadski G.V. Çingiz xanın ulu yasasının quruluşu haqqında. Bakı: “Ağrıdağ”,    
      2001, -39 s.
17. Закиров С.  Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом (ХIV - ХV 
вв.).  Москва: “Наука”, 1966, -160 с.
19.  Древнетюркский словарь. Ленинград: “Наука”,1969, -676 с.
20. Vilayəti  Ə.Ə.    Şah  İsmayıl  Səfəvi  dövründə  İranın  xarici  əlaqələr  tarixi.  Bakı:  “əl-
Hoda”, 1998, -421 s.
21. Hüseynova Fərəh. 1590-cı il İstanbul sülh müqaviləsi münasibətilə I Şah Abbasın 
Osmanlı sarayına göndərdiyi hədiyyələr  /Azərbaycan Tarixi Muzeyi – 2005.  Bakı: 
“Elm”, 2005, s.79-83.
22. The Cambridge history of Iran. v.VI, Jambridge: University Press, 1986, -1087 p.
23. Бартольд В.В.  Монгольское завоевание и его влияние на персидскую культуру. 

---