Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası ki, xalqın tarixi bu və ya digər şəkildə əksini orada tapır» (5). Tarixən təcrid olunmuş şəkildə yaşayan xalq olmadığından, başqa dillərdən təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərən dil də yoxdur. «İnsan cəmiyyətinin inkişafı prosesində xalqlar və onların dilləri bir-biri ilə daim əlaqədə olur. Dünyada başqa xalqlardan tam təcrid olunaraq yaşamış xalqı təsəvvürə gətirmək çətindir» (157, 3). Hər bir xalq, etnos başqa xalqlarla yaxın və çox zaman eyni bir ərazidə yaşayır. Belə yaxınlıq məişətdə, yaşayış tərzində, davranışda, adət- ənənələrdə, mədəniyyətdə yaxınlaşmaya səbəb olur. Ünsiyyyət prosesində isə dil təmasları baş verir. Bu baxımdan tat dili də müəyyən dil əlaqələri sisteminə malikdir. Azərbaycan ərazisində yaşayan tatların dil əlaqələri sistemində Azərbaycan-tat dil əlaqələri əsas yer tutur. İran ərazisində bu, başqa İran dilləri ilə olan əlaqələri özündə birləşdirir. Dağıstan ərazisində yaşayan tatların dili Dağıstan dilləri və rus dili ilə qarşılıqlı əlaqələr şəraitindədir. Şübhə yoxdur ki, Azərbaycan tatlarının dil əlaqələri Azərbaycan-tat dili müstəvisində araşdırılmalıdır. Dil əlaqələri dilin yayılmasından asılıdır. Dil nə qədər az ərazidə yayılırsa, bir o qədər də az əlaqə imkanları qazanmış olur. Andre Martine dilin yayılmasından bəhs edərkən yazır: «Sinxron və diaxron aspektdə olmasından asılı olmayaraq, bizi sırf təsviri yanaşma qane etmirsə, onda hansısa bir dilin yayılması haqqında topladığımız məlumat belə bir nəticəyə gətirib çıxaracaqdır ki, dilin yayılması xalqın hərbi, siyasi, dini, mədəni, iqtisadi və ya sadəcə demoqrafik ekspansiyasının kənar məhsuludur. Çünki dil xalqın ünsiyyət vasitəsidir. Dil öz rəqiblərini daxili keyfiyyətlərinə görə deyil, onun da şıyıcılarının daha döyüşkən, fanatik, mədəni olması səbəbindən üstələyir. Latın, ərəb, ispan və ingilis dillərinin xarakterində onların yayıldıqları ərazinin əvvəlki 30 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası hüdudlarından kənara çıxmasına əsas verən heç bir şey yox dur» (226, 81-82). Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Lahıcın əsasının erkən orta əsrlərdə qoyulması ehtimal olunur. Bura XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycanın misgərlik və silah istehsalı mərkəzlərindən biri kimi tanınmışdır. Azərbaycanda yaşayan irandilli etnik qruplardan biri lahıc adı ilə tanınır. Lahıcların Sasanilər dövründə İranın Lahican əyalətindən Azərbaycana köçürüldüyü ehtimal olunur. Respublikada onları həm tat, həm də lahıc adlandırırlar. Maraqlıdır ki, bu etnik qrupun üzvlərinin bir qismi özünü tat, digər qismi isə lahıc hesab edir. Əslində, lahıcların adlandırdığı «Lahıc dili» tat dilinin lahıc ləhcəsini təşkil edir. A.Martine göstərir ki, «dil hətta insanların məskunlaşmadığı yeni bir əraziyə gətirildikdə belə onun yeni mühitdə necə inkişaf edəcəyi maraqlı bir problemə çevrilir» (226, 82). Tat dili də Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə gəlmə dil olub, bu ərazilərdə yayılmış digər dillərlə qarşılıqlı əlaqələr zəminində inkişaf etmişdir. Azərbaycan tatlarının dini mənsubiyyətə görə qruplar eyni bir dildə, tat dilində danışsalar da, onların ölkə daxilində yaşadıqları ərazilər də fərqlidir. Bu fərq Azərbaycan tatlarının dilində ləhcə və şivə fərqlərinin yaranmasında əsaslı rol oynamışdır. Eyni zamanda tatların məskunlaşdığı ərazilərdə Azərbaycan tatlarının dilinin bu və ya digər ləhcəsi yaxud şivəsi Azərbaycan dilinin müxtəlif dialektləri ilə təmaslı əlaqədədir. Təbii ki, bu mənzərə Azərbaycan-tat dil əlaqələrinə öz təsirini göstərir. Tat dilinin müəyyən bölgü üzrə tədqiqinə əsas yaradan amillərdən biri tədqiqatçıların eyni qrupa mənsub dil daşıyıcılarının kompakt şəkildə yaşadıqları ərazilərdən materiallar toplaması olmuşdur. Lakin bu cəhət müxtəlif qrup ların dillərinin, onların dil əlaqələrinin ayrı-ayrılıqda 31 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası tədqiqinin elmi dəyərini azaltmır, əksinə, artırır. Çünki belə olduqda müqayisəli tədqiqat aparmaq üçün daha əlverişli zəmin yaranır. Tat-Azərbaycan dil əlaqələri çox qədim tarixə malikdir və bu məsələ haqqında tat dilinin ilk tədqiqatçıları müəyyən fikir söyləmişlər. Vs.Miller «Tat etüdləri» kitabına yazdığı ön sözdə Lahıc kəndi və tat dilinin Lahıc ləhcəsi haqqında əlavə məlumat verir. Müəllif göstərir ki, lahıcların və onlarla qonşuluqda yerləşən kəndlərdə yaşayanların başlıca ünsiyyət vasitəsi tat dilidir. Lakin bu dil öz yerini böyük sürətlə tatar (Azərbaycan) dilinə verir. Dilin öz yerini başqa dilə verməsi ifadəsi dil əlaqələri sistemində dominant dilin işlənmə sferalarının çoxluğu ilə bağlıdır. Məsələn, Azərbaycan-tat dil əlaqələri prosesində iştirak edən iki müxtəlif dil daşıyıcısı ünsiyyət üçün dominant dildən - Azərbaycan dilindən istifadə edirlər. Bu proses heç də bir dilin öz yerini başqa dilə verməsi deyil. Dil müəyyən ərazidə işlənən dillər arasında və öz dil ailəsində müəyyən yeri tutur. A.L.Qrünberqin 1961-ci ildə dərc olunmuş məqaləsində tat dili və onun İran dilləri ailəsində yeri təhlil olunur. Qrünberq bu məqalədə tat dilini genetik cəhətdən fars dilinə çox yaxın bir dil kimi səciyyələndirir. O, tat dilinin, xüsusən, onun müsəlman şivələrinin az öyrənilməsini, özünəməxsus fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilən lahıc ləhcəsinin Vs.Miller tərəfindən qismən tədqiq edilməsini qeyd edərək, belə bir qənaətə gəlir ki, tat dili heç də fars dilinin bir dialekti deyil, o, talış, mazandaran, gilək və digər İran dilləri ilə qohum, yaxın dil olmaqla yanaşı, müstəqil dildir (177, 106). Mövcud tədqiqatlar göstərir ki, Xəzərətrafı ərazidə yayılmış tat dili ilə digər İran dillərinin dialekt və ləhcələrinin fərqləndirilməsi barəsində dilçilər arasında müxtəlif fikirlərə 32 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|