Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası adlandırılması; 2) qarşılaşdırma bilməyən leksik dialekt fərqləri; bir ərazidə mövcud olan gerçəkliyin başqa ərazidə olmaması səbəbindən doğan leksik fərqlilik; 3) qarışıq leksik dialekt fərqləri; leksik vahidlərin ifadə planında fonetik fərqlilik (167, 153). Y.Listrova leksik dialekt fərqlərini təyin etmək üçün bir meyarından istifadə ounmasını vacib sayır. O belə hesab edir ki, funksional, təyinat baxımından eyni, lakin forma, quruluş və hazırlanma texnikasına görə fərqlənən əşyaların adlarındakı fərqlər dialekt fərqləri sayılmamalıdır. Məsələn, rus dilinin ayrı-ayrı yayılma ərazilərində istifadə olunan sarafan və onunla eyni funksiya yerinə yetirən andarak quruluşlarına görə müxtəlif olduqlarından fərqli əşyalardır. Deməli, sarafan ədəbi dil sözü, andarak isə dialektizm ola bilməz (290, 48-54). L.Peysikov bir sıra sözlərin, o cümlədən osmon «göy», əsb «at», кпһ «dağ» kimi sözlərin semantik sabitliyinin nisbi səciyyə daşıdığını söyləmişdir (252, 117). Bu sözlərin müxtəlif İran dillərində eyniliyi həmin dillərə dialekt səviyyəsində yanaşmağa əsas vermir. Eyni hadisə türk dillərində də özünü göstərir. Dilin tarixən daha qədim dövrlərinə aid olan sözlərdə oxşarlıq, ümumilik aydın görünür. İran dillərinin, o cümlədən tat dili tədqiqatçılarının ümumiran mənşəli sözləri ayrıca qrupa daxil etməsinin səbəbini də bu amillə bağlamaq olar. Ümumiran mənşəli sözlərin tarixən hansı İran dilində yaranması və ya bu sözlərin hansı İran dilinin leksik vahidi sayılması mübahisəli məsələdir. V.Rastorquyeva İran dillərinin özünün çoxəsirlik inkişaf tarixində sintetik quruluşdan tədricən analitik quruluşa keçməsini, analitik fel formalarının bu dillərdə çoxalmasını, təsviri fellərin ikinci sintez hadisəsi nəticəsində sadələşməsini qeyd edərək yazmışdır: «Sürətli danışıq dilində çoxsözlü bir ləşmələr yığılmağa və qısalmağa başlamışdır. Yığılma və 24 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası ixtisar bir neçə mərhələdə getmişdir. İlkin mərhələdə səslər və hecalar düşmüşdürsə, sonrakı mərhələlərdə sözlərin birləşib bir söz təşkil etməsi baş vermişdir. Bu zaman hər köməkçi feldən bir heca və yaxud bir səs qalmışdır. Belə ki, budan «olmaq» felindən qovuşma zamanı -ud, ıstodan felindən -sos, -sod, -s qalmışdır. Məsələn, «raftə istodə büdam» forması «rəfsodüt» şəklinə düşür. Mürəkkəb fel formalarının bir sözə yığılması felin morfoloji quruluşunun yenidən təşkilinə, onun bütün analitik formalarının yeni aqlutinativ tipli sintaktik forma ilə əvəz olunmasına, köməkçi felin şəkilçiləşməsinə səbəb olur (260, 167). Zənnimizcə, tat dilinin bu bölgü üzrə tədqiqinə əsas yaradan amillərdən biri də tədqiqatçıların eyni qrupa mənsub dil daşıyıcılarının kompakt şəkildə yaşadıqları ərazi lərdən materiallar toplanması olmuşdur. Lakin bu cəhət müxtəlif qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda tədqiqinin elmi dəyərini azaltmır, əksinə, artırır. Çünki belə olduqda müqayisəli tədqiqat aparmaq üçün daha əlverişli zəmin yaranır. Mövcud araşdırmalar göstərir ki, bu qrupların daşıdıqları dil eyni olub, ləhcə fərqlərinə malikdir. Tat dilinə aid ilk material İ.N.Berezinin 1853-cü ildə Kazanda nəşr olunan «Resherches sour les dialectes persans» kitabında verilmişdir (317). İ.N.Berezinin tat dili haqqındakı tədqiqatı ümumi səciyyə daşıyır, bu dil haqqında hərtərəfli təsəvvür yarada bilmir. Müəllif Abşeron ləhcəsi əsasında tat dilinin bir sıra fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərini açmağa çalışsa da, ümumən buna nail olmamışdır. İ.N.Berezinin tat dili haqqında mülahi zələrinin səthi və nöqsanlı xarakter daşıması tədqiqatçılar tərəfindən qeyd edilmişdir. Göstərilən qüsurlara baxmayaraq, Azərbaycan tatlarının dilinə aid ilk tədqiqat əsəri kimi İ.N.Berezinin araşdırmaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Rus akademiki B.Dorn 1860-cı ilin axırları, 1861-ci ilin 25 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası əvvəllərində Bakı, Quba və Dərbənddə olmuş və tat dilinə aid xeyli material toplamışlar. O, bu materialları «İran dillərinin tədqiqinə dair» kitabında ümumiləşdirmişdir. B.Dorn «Qədim rusların Təbəristana hücumları» kitabına mazandaran, gilək, talış dilləri ilə yanaşı, tat dilinə dair mətnlər də daxil etmişdir. Tat dilinə aid mətnlər (3 mətn) onun başqa bir əsərində də verilmişdir (192). B.Dornun tat dili ilə bağlı topladığı materiallar və onun elmi araşdırmalarının bir qismi çap olunmamışdır. Həmin materiallar Sankt-Peterburqda Asiya xalqları İnstitutunun arxivində saxlanılır. İ.N.Berezin və B.Dorndan sonra tat dilinə dair tədqiqlərin geniş aspektdə davam etdirilməsi Vs.Miller və B.Millerin adları ilə bağlıdır. Tat dilinin öyrənilməsində Vs.F.Millerin böyük əməyi olmuşdur. Onun bu sahədəki ilk tədqiqatı yəhudi tatlarının dilinə həsr olunmuşdur. O, 1900-cu ildə «Tat dilinin fonetikasına aid oçerklər» kitabını çap etdirmişdir. Bundan sonra Vs.F.Miller müsəlman tatlarının dilini tədqiq etmiş və 1905-ci ildə onun «Tat etüdləri» kitabı çapdan çıxmışdır (235). Kitab tat dilinin Lahıc ləhcəsinin materialları əsasında yazılmışdır. Kitaba 11 mətn və lüğət əlavə edilmişdir. 1907-ci ildə Vs.Miller «Tat etüdləri» əsərinin ikinci hissəsini nəşr et dirir. Vs.Miller İ.N.Berezin və B.Dornun topladığı materiallardan müqayisə məqsədilə istifadə etdiyini də göstərir. Vs.Miller Azərbaycanda işlədiyi müddətdə, əsasən, talış dilinin tədqiqi ilə məşğul olsa da, tat dilini də yaddan çı xarmamışdır. O, ilk dəfə olaraq tatların Azərbaycan ərazisində məskunlaşması və onların ləhcələri haqqında məlumat vermiş, ləhcələrarası fərqləri geniş şəkildə araşdırmağa cəhd göstərmişdir (231). 26 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|