Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası müəyyəndir. Tədqiqatçı sözləri leksik-semantik qruplara ayırmağa çalışmışdır. Daha doğrusu, o, tematik söz qruplarını müəyənləşdirmişdir. Məlumdur ki, «mənaca bir-birinə yaxın olan tematik söz qruplaşmalamma semantik sahə deyilir. Semantik sahəyə daxil olan sözlər bir-biri ilə etimoloji cəhətdən bağlı, əlaqədar olmayıb, ifadə etdikləri əşya (hadisə) və məfhumların yaxınlığına görə qruplaşır» (140, 314). Lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin qruplaşdırılması, bütün leksik-semantik qrupların təyini dilçiliyin mürəkkəb məsələlərindən biridir. Bu problem leksikologiya ilə bağlı tədqiqat işlərində, xüsusən lüğət tərkibinin semantikaya görə təsnifındə həmişə ön plana çıxır. Nəticədə çoxsaylı leksikoloji tədqiqatlarda müxtəlif təsnifatlar nəzərə çarpır. Müasir dilçilikdə dilin lüğət tərkibinin sözlər deyil, məfhumlar əsasında təsnifınə üstünlük verilir. R.Hallinq və V.Vartburqa görə, lüğət tərkibi üç: «kainat», «insan», «kainat və insan» bölgüləri əsasında təsnif oluna bilər (140, 314). Bu bölgünün əsasında duran ümumiləşdirici məfhumun hər biri yeni ümumiləşdirici məfhuma bölünür. Məsələn, kainat aşağıdakıları əhatə edir: göy və atmosfer, yer, bitkilər aləmi, canlılar aləmi. İnsan məfhumu üzrə insan canlı bir varlıq kimi, insanın daxili aləmi və ağlı, insan ictimai varlıq kimi, insan ictimai hadisə və proseslərin iştirakçısı kimi təsniflər aparmaq mümkündür. Sözlərin məfhumlar əsasında qruplaşdırılması zamanı ümumidən xüsusiyə doğru getdikcə budaqlanmalar artır. Məsələn, bitkiləri ağaclar, kollar, dənli bitkilər, tərəvəz, meyvə, yem bitkiləri, dərman bitkiləri və s.-ə ayırmaq olur. Bütün bunlar leksik-semantik qruplara bölmənin, təsnifın çətinliyini göstərir. Lakin mürəkkəblik təsnifatın ixtiyari şəkildə aparılmasına əsas vermir. Quşlar bir məfhumdursa, çöl quşları və ev quşları bu məfhum qrupuna daxil edilməlidir. Tat 47 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası dilinin Quba ləhcəsinin lüğət tərkibinin təsnifatında ev və çöl quşlarının adları bir qrup, quşların bədən üzvlərinin adları başqa bir qrup kimi verilmişdir. Yaxud həmin təsnifatda ev heyvanları (X qrup), çöl heyvanları (XI qrup), başqa heyvanlar (XII qrup) şəklində verilir. Zənnimizcə, təsnifatda heyvanlar qrupunu ayırmaq, onun tərkibində ev, çöl və başqa heyvanlar yarımqruplarını ayırd etmək daha məqsədəuyğun olardı. Başqa bir irad çarıq və onun hissələrini bildirən sözlərin ayrıca qrup kimi qeyd olunması ilə bağlıdır. Belə çıxır ki, bütün ayaq geyimlərinin (ayaqqabı, qaloş, çəkmə və s.) hər biri bir qrup təşkil etməlidir. Geyimlərin bir qrupda birləşdirilməsi daha məqsədəuyğun sayılmalıdır. Qeyd edilən cəhət leksik-semantik qrupların düzgün təyin edilmədiyini göstərir. Leksik-semantik təsnifat dilin ümumişlək sözləri əsasında aparılır. Leksik sistemin vahidlərini isə müxtəlif şəkildə qruplaşdırmaq olar. Məsələn, S.Cəfərov Azərbaycan dilinin leksik sistemini forma və məzmun etibarı ilə söz qrupları, dilin mənşə etibarı ilə lüğət tərkibi, aktiv və passivliyə görə lüğət tərkibi, istifadə dairəsinə görə lüğət tərkibi, üslubi leksika kimi ayrı-ayrı bölmələrdə tədqiq etmişdir (33, 17, 63, 72, 83). H.Həsənov Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini işlədilmə dairəsinə görə üç qrupa bölür: 1) ümumişlək sözlər; 2) məhdud dairədə işlədilən sözlər; 3) xüsusi leksika. Tədqiqatçı ümumişlək sözləri nitq hissələrinin xüsusiyyətləri əsasında leksik-semantik qruplara ayırmışdır: 1) ad bildirənlər; 2) əlamət və keyfiyyət bildirənlər; 3) miqdar və qeyri-müəyyən kəmiyyət bildirənlər; 4) bu və ya digər nitq hissəsinin yerində işlənənlər; 5) hal və hərəkət bildirənlər; 6) məkan və zaman bildirənlər (67, 168-170). Biz belə düşünürük ki, tat dilinin Quba ləhcəsinin lüğət tərkibinin leksik-semantik qruplara ayırd edilməsi işi tam həllini tapmamışdır. Bu ləhcənin lüğət tərkibinin 48 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası «özünəməxsus sözləri» qrupunda mənşəcə Azərbaycan dilinə aid sözlər də yer tutmuşdur. Bunlardan bəzilərinin etimoloji təhlilini veririk. T.Əhmədov tat dilinin Quba ləhcəsində işlənən çurpə//çiilpə «çolpa» sözünü tat dilinin özünə məxsus sözləri sırasında verir. Bu söz qədim türk sözləri lüğətində və Mahmud Kaşğarinin lüğətində yoxdur. XIII-XIX əsrlərə aid türk yazılı abidələrinin dilində isə «çolpa» sözü işlənmişdir. Abidələrdə həmin sözün «çolpa» variantı ilə yanaşı, «çulpa» fonetik variantı da qeydə alınmışdır: «axmaq», «bacarıqsız», «aciz», «zavallı»; çolpahk «işə yaramazlıq», «səfehlik». Maraqlıdır ki, bu lüğətdə çoluq-çolpa qoşa sözü «çoluq-co- cuq» anlamında verilmişdir (320, 58). Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində «çolma-çocuq - övladlar, uşaqlar, oğul-uşaq; çolpa - 1) Toyuq, qartal, qırqovul və bəzi başqa quşların bir və ya ikiillik xoruzu; 2) Həmin xoruzun bütöv şəkildə qızardılmışı; 3) Məcazi mənada «uşaq»; çolpalanmaq - çolpa yaşına çatmaq; çolpalı - «çolpadan bişi rilmiş, içərisində çolpa olan» sözləri var (16, 446-447). Çolpa sözü Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də eyni mənalarda işlənir. Çolpa sözünün türk lüğətindəki mənası bu sözün Azərbaycan dilindəki mənası ilə səsləşir. «Balacalıq», «acizlik», «uşaqlıq» semantikasının çolpa sözündən alınması şübhə doğurmur. Fars dilində üLüjji. (xorusək) sözü «çolpa» mənasındadır (253, 550). Tacik dilində çolpa sözünün qarşılığı xıırıısça xurusçak fars dili ilə eyni kök əsasında formalaşır (274, 484). Bu dillərin heç birində eyni anlamda olan, «çolpa» sözü işlənmir. Ayrı-ayrı İran və türk dilləri əsasında aparılmış bu təhlilə istinadla demək olar ki, «çolpa» sözü türk mənşəlidir. T.Əhmədov Quba ləhcəsində işlənən əlçə «alça» sözünü 49 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|