Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası rast gəlmək olur. Tat dilinin İran dilləri ailəsində yeri, bu dilin ləhcələrinin fərqləri məsələsi də dilçilər arasında mübahisə obyekti olmuşdur. Lakin fərqlər dil əlaqələri müstəvisində nəzərdən keçirilməmiş, dil əlaqələrinin təsiri ilə bağlı fərqlərə münasibət bildirilməmişdir. Dil əlaqələri prosesində həm fonetik, həm qrammatik, həm leksik sistemdə dəyişikliklər baş verir. Ən sürətli təsirə leksik sistem məruz qalır. Qrammatika və fonetikada dəyişikliklər həm az qeydə alınır, həm də çox gec meydana çıxır. V.S.Sokolova 1948-ci ildə Bakının Balaxanı və Suraxanı qəsəbələrində, Dəvəçi rayonunda və Qonaqkənddə yaşayan tatların ləhcələrinə aid materiallar toplamış və bunun da əsasında tat dilinin fonetikasını öyrənmişdir (283, 280). Əsər toplanmış materialın təsviri əsasında yazılmışdır. Bu tədqiqat işlərində dil əlaqələrinin dilin fonetik sisteminə təsiri haqqında konkret fikirlər söylənilmir. Azərbaycan tatlarının dilindəki fərqlərin yaranma səbəblərini dil əlaqələri ilə və bu əlaqələrin baş vermə tarixi ilə bağlayan tədqiqatçılar da var. «Müasir tat dilinin bugünkü xüsusiyyətləri ilə təzahürünə gəlincə isə, aşağıdakı üç cəhəti əsas götürmək lazımdır: a) tat dilinin qərbi İran dillərindən təcrid olunmasının uzunmüddətliliyi; b) qonşu Xəzərətrafı dillərin təsiri; c) türk dilinin təsiri» (177, 106). Bu və ya başqa dilin öz qrupu içərisindəki müstəqil və ya asılı rolunu bu dilin özünə məxsus olub, öz qrupunun başqa dillərində olmayan fonetik, leksik və qrammatik nümunələr tapmaqla, onun xüsusi vəziyyətini tədqiq etmək və qohum dillər içərisindəki yerini müəyyən etmək olar. Azərbaycan di linin tat dilinə güclü təsiri onu İran dillərindən ayırır, ona bir növ, xüsusi mövqe verir (121, 13). Əlbəttə, tat dilinə Azərbaycan dilinin təsiri heç bir şübhə 33 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası doğurmur. Lakin bir dilə başqa dilin təsirini əsas götürərək onu xüsusi mövqeyə çıxarmaq üçün əvvəlcə külli miqdarda faktlar əsasında həmin dilin hansı dəyişikliklərə uğramasını, onun öz dil ailəsindən aralanmasını sübut etmək lazımdır. Qeyd etdiyimiz kimi, dil əlaqələri prosesində dillərarası təsir dilin müxtəlif səviyyələrində özünü büruzə verir. Azərbaycan-tat dil əlaqələrində də bu cəhət özünü göstərir. Tat dilinin fonetik sistemindəki bəzi fonemlərin qeydə alınmasını dil əlaqələri ilə bağlayan tədqiqatçılar var. Məlum olduğu kimi, tat dilində «ö» foneminin olmasına münasibətdə tədqiqatçılar arasında müxtəlif fikirlər özünü göstərir. A.L.Qrünberq «Şimali Azərbaycan tatlarının dili» əsərində «ö» fonemi barədə heç bir məlumat verməmiş, tat vokalizmi sistemində «ö»-nü ayrıca, müstəqil bir fonem kimi göstərməmişdir. H.Zərinəzadə də İran dillərində işlənən /, ii, ö fonemlərinə öz münasibətini bildirmiş və sübut etməyə çalışmışdır ki, onlar həqiqətən də İran dillərində Azərbaycan dilinin təsiri nəticəsində yaranmışdır. «Ö», «ü», «ı» səsləri İran dilləri ailəsinə daxil olan ancaq elə dillərdə (tacik, kürd, talış, tat) tapılır ki, o dillərdə danışan xalqlar türk dillərində danışan xalqlarla (Azərbaycan, özbək, türkmən və s.) bilavasitə və uzun müddət qonşuluqda, çox sıx əlaqədə yaşamış və yaşayırlar, halbuki, İran dilləri ailəsinə daxil olan, lakin türk dillərinin təsir dairəsindən az-çox kənarda qalan dil və dialektlərdə bu fonetik ünsürlər görünmür» (149, 91). Qarşılıqlı təsirdə olan iki dilin fonetik sistemində oxşar xüsusiyyətlərin varlığı mümkündür, lakin bu xüsusiyyətin hər hansı dildə dil əlaqələri prosesindəki təsirin nəticəsi olmasını dəqiqləşdirmək lazımdır. A.A.Axundov «ı» foneminin Azərbaycan dilində də uzunluq və qapalılıq kimi iki fərqləndirici əlamətinin 34 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası mövcudluğunu qeyd etmişdir (5, 109). Digər İran dillərində, məsələn, talış dilində pioz (soğan), sio (qara) sözlərində intervokal mövqedəki samit düşmüşdür. Lakin bu cəhət tat dilinin lahıc ləhcəsində başqa şəkildə özünü göstərir. Lahıc ləhcəsində piyoz (soğan), siyəh (qara) formaları işlənir. Burada saitlər arasında samit fonem yer alır. A.Meye göstərir ki, fonetik qanunlar, analogiya və alınmalar dil dəyişmələrinin həqiqi səbəblərini izah etmək üçün kifayət etmir. «...Ayrı-ayrı faktlar yalnız xüsusi nəticələr çıxarmağa imkan verir» (218, 58). Dilin tarixi tədqiqinin predmeti «bir dil çərçivəsindən kənara çıxaraq, bütün dillərə eyni dərəcədə şamil edilə biləcək ümumi qanunları aşkara çıxarmaq olmalıdır. «Ümumi qanunların aşkara çıxarılması dilçiliyin əsas predmetlərindən biri olmalıdır. Belə qanunlar isə dil ailələri çərçivəsindən kənara çıxır» (218, 58). Dil əlaqələri prosesində təsirə ən tez məruz qalan dilin leksik sistemidir. Dil əlaqədə olduğu dildən sözlər alır. Tat dilinin bütün ləhcələrində Azərbaycan dilindən və ya Azərbaycan dili vasitəsi ilə digər dillərdən alınmış sözlər müəyyən çoxluq təşkil edir (47, 112). Dil əlaqələri nəticəsində bir dildən başqa dilə keçən söz alındığı dildə arxaikləşib unudulursa, keçdiyi dildə fəal işlənə bilir. Məsələn, lahıc ləhcəsində Azərbaycan dilinin qədim dövrlərinə aid olan bir neçə söz və termin qeydə alınmışdır ki, Azərbaycan dilinin tarixi leksikası üçün bunlar, sözsüz, müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Ə.Rəcəbov «Dilçilik tarixi» əsərində A.Meyenin sosioloji mövqeyini şərh edərkən yazır: «Meye dilin sosial işlədilməsi ilə əlaqədar olaraq dil dəyişikliklərinin üç amilini müəyyənləşdirmişdir: 1. Dilin spontan inkişafı. Bu özünü nəsillərin təbii vərəsəliyinin nəticəsi kimi göstərir. 2. Sözalma. İnsanların ticarət, siyasi, əqli, dini münasibətlərində söz bir 35 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|