75
Diaqram 5-4 Təhsil sektorunda normal əmək haqları (aylıq manatla), 1999-2007
Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi, azstat.org, 2008
5.13
AMA standartları ilə müqayisədə təhsilə çəkilən özəl xərclərin səviyyəsi aşağı olaraq
qalmasına baxmayaraq (ÜDM-in 0.5%-i), o, sürətlə artır – xüsusilə də, qeyri-yoxsul əhali
arasında. Azərbaycanda təhsil qanunvericiliyi özəl sektor vasitəsilə bütün pillələrdə təhsilin
təmin edilməsinə imkan verir. Lakin, özəl sektorun orta ümumtəhsil pilləsində iĢtirak səviyyəsi
çox aĢağıdır və bu sektor orta təhsil pilləsində təhsil alan bütün Ģagirdlərin 1%-dən az hissəsinə
xidmət edir. Özəl sektorun cəlb edilməsi ali təhsil pilləsində daha çox özünü büruzə verir (və bu
müəyyən dövr üzrə artmıĢdır). Faktiki olaraq ali təhsil alan hər beĢ tələbədən demək olar ki, biri
özəl təhsil ocaqlarında təhsil alır. 2002-ci ildə təhsilə yönəldilən özəl xərclər ÜDM-in 0.25%-ini
təĢkil etmiĢdir. 2005-ci ilə qədər bu rəqəm demək olar ki, iki dəfə artaraq ÜDM-in 0.47%-inə
bərabər olmuĢdur. Dünya Bankının məlumatlarına əsasən (2007) təhsilə sərf edilən özəl xərclərin
təqribən 40%-i ən zəngin kvintildən olan ev təsərrüfatlarının payına düĢmüĢdür.
Əksinə olaraq, ən
yoxsul kvintildən olan ev təsərrüfatları təhsilə sərf edilən özəl xərclərin yalnız 10%-ini əhatə edir.
Təhsil xərclərindəki fərqlər təhsil nəticələrində qeyri-bərabərliyin yaranmasına, bu isə, nəticə
etibarilə, gəlir, istehlak, məĢğulluq və digər maddi rifah göstəricilərində bərabərsizliyin meydana
çıxmasına rəvac verir.
C.
Təhsil və yoxsulluq arasında əlaqələr
5.14
Bu bölmədə təhsil, yoxsulluq və əmək bazarı göstəriciləri arasında əlaqələri nəzərdən
keçiririk. Ev təsərrüfatının müayinəsi sorğusunun məlumatları əsasında aparılan hesablamalar
insan kapitalının, xüsusilə də, ev təsərrüfatı baĢçısının və onun həyat yoldaĢının göstəricilərinin
ev təsərrüfatlarının adambaĢına istehlakına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdiyini qeyd edir.
Çoxsaylı amillərin cəlb olunması və əksər faydalı cəhətlərin həyata keçirilməsi üçün müəyyən
vaxtın tələb olunması səbəbindən yoxsulluğun azaldılmasında təhsilin rolunun fərqləndirilməsi
çətindir. Belə olduğu təqdirdə, hazırkı bölmədə təhsil nəticələri ilə yoxsulluq arasında əlaqələr ilə
yanaĢı, təhsilin maddi rifah halına təsir etdiyi kanallardan biri olan fərdlərin əmək bazarındakı
göstəriciləri də qısaca olaraq nəzərdən keçirilir.
76
5.15
Azərbaycanda yoxsulluq ilə təhsil arasında aydın əlaqə mövcuddur. Ölkə perspektivi
baxımından səriĢtəli insan kapitalının çatıĢmaması Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətini aĢağı salır
və məhsuldarlığın artırılmasında rol oynayan elm və innovasiyaların inkiĢafını məhdudlaĢdırır.
Fərdi baxımdan isə, təhsilin olmaması yoxsulluğu yaradan əsas amillərdən biridir. Fərdi
səviyyədə mövcud olan bu cür güclü əlaqələr müxtəlif təhsil səviyyələrinə malik Ģəxslərdən
ibarət
istehlak qrupları arasında müĢahidə olunan böyük fərqlərdə özünü büruzə verir. Məsələn, Cədvəl
5-2-də ailə baĢçısının ali təhsilə malik olduğu ev təsərrüfatlarının ən çoxu əsas təhsil pilləsinə
malik olan ailə baĢçısının olduğu ev təsərrüfatları ilə müqayisədə orta hesabla adambaĢına 25%
daha çox istehlak etdiyini göstərir.
Cədvəl 5-2 Təhsil səviyyəsi və ev təsərrüfatının istehlakı
Heç bir təhsilə malik olmayan ailə
başçısının olduğu ev təsərrüfatları ilə
müqayisədə adambaşına istehlak
səviyyəsi yüksəlir
Əhalinin nisbəti
Ailə baĢçısı əsas və ya daha aĢağı
pilləli
təhsilə malikdir
—
23.9%
Ailə baĢçısı əsas təhsildən sonra texniki
təhsil almıĢdır
4.6%
5.7%
Ailə baĢçısı tam orta təhsil almıĢdır
3.2%
35.2%
Ailə baĢçısı
orta təhsildən sonra texniki
təhsil almıĢdır
9.0%
18.3%
Ailə baĢçısı ali təhsil almıĢdır
24.7%
16.9%
Mənbə: YSQS tədqiqatı, 2008.
5.16
Dünyanın hər yerində olduğu kimi, YSQS 2008 məlumatları Azərbaycanda daha
yüksək təhsil pilləsinə malik şəxslərin gəlirlərinin yüksək olduğunu göstərir. Eynilə, ailə
baĢçısının həyat yoldaĢının təhsil səviyyəsi də ev təsərrüfatının yoxsulluğuna (bəzi hallarda az da
olsa) əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir (Diaqram 5-5). Xüsusilə, ailə baĢçısının həyat yoldaĢının
ali təhsilə malik olduğu ev təsərrüfatları ailə baĢçısının həyat yoldaĢının ən çoxu əsas təhsilə
malik olduğu ev təsərrüfatları ilə müqayisədə orta hesabla adambaĢına 12-13% daha çox istehlak
edir.
Mənbə: YSQS 2008.
Diaqram 5-5 ġəhər ərazilərində yaĢayan ailə baĢçısının təhsil səviyyəsi ilə yoxsuluq arasında
sıx əlaqə mövcuddur
9.0%
9.2%
27.3%
0.0%
4.7%
21.3%
10.3%
2.9%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Ailə baĢçısı əsas
təhsildən sonra peĢə
təhsili almıĢdır
Ailə baĢçısı
orta təhsil
almıĢdır
Ailə baĢçısı orta
təhsildən sonra
peĢə təhsili
almıĢdır
Ailə baĢçısı
universitet təhsili
almıĢdır
ġəhər
Kənd
`
2.0%
3.7%
0.0%
13.0%
12.0%
4.0%
13.7%
3.2%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Ailə baĢçısının
həyat yoldaĢı əsas
təhsildən sonra
peĢə təhsili
almıĢdır
Ailə baĢçısının
həyat yoldaĢı
orta təhsil
almıĢdır
Ailə baĢçısının
həyat yoldaĢı orta
təhsildən sonra
peĢə təhsili
almıĢdır
Ailə baĢçısının həyat
yoldaĢı universitet təhsili
almıĢdır
ġəhər
Ail
ə
ba
Ģç
ıs
ını
n/h
əya
t yoldaĢ
ını
n
əs
as
v
ə
ya
da
ha
aĢ
ağı
sə
viyy
əli
t
əhs
il
ə
malik
olm
as
ı il
ə
ada
mbaĢ
ına
is
tehla
kın
ar
tm
as
ı,
fa
izl
ə
Kənd