Azərbaycan

66 
 
Diaqram 4-3 AMA ölkələrində və Azərbaycanda bərabərsizlik (Cini, 2006-08) 
 
Mənbə: 2008 YSQS məlumatları; ECAPOV məlumat bazası
 
 
E.
 
Bərabərsizlik və sosial transferlər 
 
4.12
 
Bütün  sosial  transferlər  ev  təsərrüfatlarının  ümumi  istehlakının  11%-dən  bir  qədər  çox 
hissəsi üçün maliyyə mənbəyi təĢkil edir. Ən mühüm transfer olan pensiyalar ümumi transferlərin 
ondan  yeddi  hissəsini  əhatə  edir.  Sonrakı  yeri  isə  əlilliyə  görə  müavinətlər  təĢkil  edir  (bütün 
transferlərin  ondan  iki  hissəsini  əhatə  edir).  Yerdə  qalan  üç  sosial  transfer  (uĢaqlara  görə 
müavinət, iĢsizliyə görə müavinət və digər müavinətlər) isə nisbətən az əhəmiyyət kəsb edir. 
 
4.13
 
Transferlərin  ünvanlılığı  adi  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Artıq  gördüyümüz  kimi  iĢsizliyə 
görə  müavinətlər  minimaldır  və  ev  təsərrüfatlarının  yalnız  0.5%-i  onları  alırlar  (bu  hər  200  ev 
təsərrüfatından  1-i)  və  bu  müavinətlər  əsas  etibarilə  yoxsul  ev  təsərrüfatlarına  ünvanlanmıĢdır. 
Bu, əlbəttə ki, iĢsizliyə görə müavinət alan Ģəxslərin olduğu ev təsərrüfatlarının daha çox yoxsul 
olması  ilə  bağlıdır  (bax:  əmək  bazarı  üzrə  Fəsil  7).  ĠĢsizliyə  görə  müavinətlərin  60%-dən  çox 
hissəsini  ən  aĢağı  desildən  olan  Ģəxslər  alırlar  (bax:  Diaqram  4-4).  ĠĢsizliyə  görə  müavinətlərin 
təmərküzləĢməsi kifayət qədər neqativ xarakter daĢıyır və mənfi 60-a bərabərdir (bax: Cədvəl 4-
4).
19
  
                                                 
19
  Neqativ  təmərküzləĢmə  tendensiyası  müvafiq  transferin  mütləq  baxımdan  varlı  Ģəxslər  ilə  müqayisədə 
daha  çox  yoxsul  Ģəxslər  tərəfindən  alındığını  göstərir.  TəmərküzləĢmə  əyrisi  və  onun  asılı  hissəsi, 
təmərküzləĢmə  əmsalı  Lorens  əyrisinə  və  Cini  əmsalına  bənzəyir.  Fərq  yalnız  ondan  ibarətdir  ki,  Ģaquli 

---

67 
 
Cədvəl 4-4 Sosial transferlərin əhəmiyyəti və ünvanlılığı 
 
Transferlərin 
adambaĢına orta 
məbləği (aylıq 
manatla)  
TəmərküzləĢmə 
əmsalı 
Sosial 
transferlər alan 
ev 
təsərrüfatlarının 
nisbəti   
AdambaĢına 
sosial transferlər 
üzrə Cini əmsalı 
(sıfırlar istisna 
olmaqla) 
Əlilliyə görə 
müavinətlər 
2.14 
+8.2 
16.8 
41.9 
Pensiya 
7.31 
+8.2 
41.2 
38.4 
UĢağa görə 
müavinət  
0.26 
-3.6 
2.9 
40.3 
ĠĢsizliyə görə 
müavinət 
0.04 
-60.0 
0.5 
36.1 
Digər müavinət 
1.41 
-1.3 
25.2 
36.7 
Ümumi sosial 
transferlər 
11.18 
+6.8 
67.4 
39.3 
Qeyd: Ġstehlak 
106.0 
+30.4 
100 
31.0 
Mənbə: 2008 YSQS məlumatları
 
 
4.14
 
ĠĢsizliyə  görə  müavinətlər  spektrin  bir  tərəfində  durduğu  halda  (daha  çox  yoxsullara 
istiqamətlənən,  lakin,  çox  aĢağı  mütləq  əhəmiyyətə  malik),  pensiyalar  (digər  ölkələrdə  də  bir 
qayda  olaraq  gördüyümüz  kimi)  spektrin  digər  tərəfində  dayanır.  Onlar  ən  mühüm  sosial 
transferlərdir  və  bu  və  ya  digər  dərəcədə  bərabər  səviyyədə  bütün  gəlir  bölgüsü  üzrə 
paylanmıĢdır. Onların təmərküzləĢmə əmsalı +8.2-dir ki, bu da onların mütləq mənada çox aĢağı 
səviyyədə  varlılara  doğru  istiqamətləndiyini  göstərir.  Əlbəttə  ki,  onların  təmərküzləĢmə  əyrisi 
Lorens əyrisinin üzərində yerləĢir (bax: Diaqram 4-4) və bu pensiyaların bərabərsizliyin ümumi 
səviyyəsini  aĢağı  saldığını  göstərir.  Onların  bu  və  ya  digər  dərəcədə  yekcins  bölgüsü  ən  aĢağı 
desildən olan Ģəxslərin bütün pensiyalarının 8%-ini, ən yüksək desildən olan Ģəxslərin isə 13%-ini 
aldığını göstərir (bax: Cədvəl 4-5).  
 
Cədvəl 4-5 Sosial transferlər gəlir bölgüsünün hər iki sonluğunda durur 
 
 ən aĢağı desil 
tərəfindən alınan 
transferlərin 
nisbəti 
ən yüksək desil 
tərəfindən alınan 
transferlərin nisbəti 
Əlilliyə görə müavinətlər 
8.5 
11.0 
Pensiya 
8.0 
12.8 
UĢağa görə müavinət  
15.8 
11.8 
ĠĢsizliyə görə müavinət 
61.6 
3.8 
Digər müavinət 
10.5 
13.8 
Ümumi sosial transferlər 
8.7 
12.5 
Qeyd: Ġstehlak 
3.6 
24.8 
 
Mənbə: 2008 YSQS məlumatları
 
 
 
                                                                                                                                                 
oxlar  müavinətlərin  ümumi  alınmasını,  üfüqi  ox  isə  müvafiq  fərdlərin  adambaĢına  istehlak  göstəricilərinə 
əsasən bölünmüĢdür (bu Lorens əyrisi üçün də belədir; bax: Diaqram 4-4). 

---

68 
 
Diaqram 4-4  ĠĢsizliyə görə müavinətlər, pensiyalar və ümumi istehlak (bütün hallarda 
adambaĢına) təmərküzləĢmə əyriləri  
     
 
Mənbə: 2008 YSQS məlumatları
 

---

69 
 
5. TƏHSĠL VƏ YOXSULLUĞUN AZALDILMASI 
 
 
Bu  fəsildə  təhsil  ilə  yoxsulluğun  azaldılması  arasında  əlaqədən  və  Azərbaycanın  hərtərəfli, 
diversifikasiya etmiş və qlobal səviyyədə rəqabət qabiliyyətinə malik artımdan ibarət ambisiyalı 
məqsədinin əldə edilməsində təhsilin rolundan bəhs edilir. Burada təhsil sisteminin cari vəziyyəti, 
təhsilin keyfiyyəti və müxtəlif sosial qruplar üzrə təhsilə çıxış imkanı baxımından fərqlər barədə 
ümumi  məlumat  verilir.  Hesabat  çərçivəsində  təhsil  sistemində  önəmli  nailiyyətlərin  əldə 
olunduğu  sahələr  müəyyən  edilir,  o  cümlədən,  15  yaşına  qədər  uşaqlar  arasında  yüksək  və 
bərabər  qeydiyyat  səviyyəsi,  azərbaycanlı  şagirdlərin  beynəlxalq    riyaziyyat  testindən  varlı 
ölkələr  ilə rəqabət aparacaq dərəcədə yüksək nəticələr göstərməsi qeyd edilir. Fəsildə, həmçinin, 
getdikcə  yüksələn  bazar  iqtisadiyyatını  və  gələcəkdə  yoxsulluğun  azaldılması  tədbirlərini  lazımı 
səviyyədə  dəstəkləyən  müasir  təhsil  sisteminin  inkişaf  etdirilməsi  istiqamətində  Azərbaycanın 
üzləşdiyi bir sıra çətinliklər nəzərə çatdırılır. Ali təhsil pilləsində qeydiyyat əmsalı varlı şəxslərə 
doğru  meyl  edir  və  ölkənin  gəlir  səviyyəsi  ilə  müqayisədə  aşağıdır.  Riyaziyyat  fənni  ilə 
müqayisədə  azərbaycanlı  şagirdlərin  oxu  bilikləri  çox  aşağıdır  ki,  bu  da  ümumilikdə  təhsilin 
keyfiyyətinə  mənfi  təsir  göstərir  .  Çünki,  yaxşı  oxu  qabiliyyəti  bütün  təhsil  nailiyyətlərinin 
mərkəzində dayanır. 
 
 
A.
 
GiriĢ 
 
5.1
 
Azərbaycanın  təhsil  sistemi  əhəmiyyətli  nailiyyətlər  əldə  etmişdir.  15  yaĢına  qədər 
Ģəxslər  arasında  təhsil  nailiyyətləri  onların  gəlir  səviyyələri  ilə  müqayisədə  yüksəkdir  və 
qeydiyyat səviyyəsi yoxsul və qeyri-yoxsul uĢaqlar arasında kifayət qədər bərabərdir. Digər bütün 
ölkələrdə  olduğu  kimi  yoxsul  uĢaqların  təhsil  sistemində  qalması  ehtimalı  aĢağıdır  (xüsusilə  də 
onların  yaĢları  artdıqca)  və  oxĢar  gəlir  səviyyəsinə  malik  digər  ölkələr  ilə  müqayisədə 
Azərbaycanın  müvafiq  istiqamətdə  nailiyyətləri  daha  qənaətbəxĢdir.  Təhsil  səviyyəsinin 
keyfiyyətinə  gəldikdə  isə,  iki  məsələni  mütləq  qeyd  etmək  lazımdır:  birincisi,  Azərbaycan 
Ģagirdlərinin  riyaziyyat  fənni  üzrə  göstərdiyi  orta  nəticələr  daha  zəngin  ölkələrin  (məsələn, 
Ġspaniya  və  ABġ)  nəticələri  ilə  eynidir  və  ikincisi,  standartlaĢdırılmıĢ  testlər,  xüsusilə  də, 
riyaziyyat sınaqları üzrə zəngin və yoxsul ailələrdən olan Ģagirdlər arasında fərqlər təəccüblü də 
olsa çox azdır. Azərbaycan bu cür nailiyyətlərlə öyünə bilən azsaylı ölkələrdən biridir. 
 
5.2
 
Lakin,  getdikcə  artan  bazar  iqtisadiyyatının  və  gələcəkdə  yoxsulluğun  azaldılması 
prosesini  lazımı  şəkildə  dəstəkləyə  bilən  sistemin  qurulması  baxımından  təhsildə  müəyyən 
problemlər  mövcuddur.  Oxu  göstəricilərinin  zəif  olduğu  beynəlxalq  testlərin  göstərdiyi  kimi 
təhsil sistemi  yüksək səviyyəli təhsil və tədris üçün zəruri mühit təmin edə bilmir. Ali təhsildə 
qeydiyyat əmsalı aĢağıdır və yoxsul və qeyri-yoxsul əhali arasında geniĢ fərqlər mövcuddur. Eyni 
zamanda, təhsil sisteminin verdiyi təlimlər ilə dinamik və inkiĢaf edən iqtisadiyyatın tələb etdiyi 
biliklər arasında əhəmiyyətli fərqlər vardır.    
 
5.3  Azərbaycanın  15  yaşlı  şagirdlərinin  79.4%-i  oxu  üzrə  minimum  nəticəni  əldə  edə 
bilməmişdir ki, bu da onların gələcək təhsil pillələri üzrə hazırlığında müəyyən Ģübhələr yaradır  - 
orta təhsilin yuxarı pillələrində və ya ali təhsildə və ya həyatın sonrakı illərində böyüklər üçün 

---