Azərbaycan

61 
 
B.
 
Coğrafi ərazilər üzrə bərabərsizlik 
 
4.3
 
Bərabərsizliyin  təhlili  iki  səbəbə  görə  əsas  maddi  rifah  göstəricisi  kimi  adambaşına 
istehlak  göstəricisinə  əsaslanır.  Birincisi,  istehlak  keçid  iqtisadiyyatına  malik  ölkələrdə  gəlir  ilə 
müqayisədə  daha  dəqiq  maddi  rifah  göstəricisi  hesab  edilir.
13
  Bu  insanların  bütün  gəlir 
mənbələrini  söyləməkdən  çəkinməsi  ilə  izah  edilir  və  nəticə  etibarilə  gəlirlərin  həcminin 
azaldılmasına səbəb olur. Qeyd edilən ―çəkinmə‖ halı ümumi istehlakın açıqlanması zamanı daha 
da  azdır.  Ġkincisi, adambaĢına  göstəricilərdən  istifadə  edilməsi  sorğunun  nəticələrinin ölkə  üzrə 
göstəricilər (adambaĢına ÜDM) ilə əlaqələndirilməsinə və Azərbaycanda bərabərsizliyin regionun 
digər  ölkələri  ilə  müqayisə  edilməsinə  imkan  verir  (çünki,  bu  cür  müqayisələr  bir  qayda  olaraq 
adambaĢına olan göstərici əsasında aparılır).  
 
4.4
 
YSQS  məlumatları  adambaĢına  istehlak  xərcindən  istifadə  edilməklə  ölkə  üzrə 
hesablanan Cini əmsalı göstəricisinin 31 olduğunu göstərir. ġəhər ərazilərində bərabərsizliyin 
səviyyəsi  yüksəkdir  (32.8  Cini  əmsalı)  və  kənd  ərazilərinə  keçdikcə  bu  göstərici  aĢağı  düĢür: 
rayon  mərkəzlərində  28.7  və  kəndlərdə  27.1.
14
  AdambaĢına  istehlak  səviyyəsi  də  oxĢar  meylə 
malikdir  (Cədvəl  4-1).  Təəccüblü  deyildir  ki,  adambaĢına  istehlak  Ģəhərlərdə  ən  yüksək,  kənd 
ərazilərində  isə  ən  aĢağı  göstəriciyə  malikdir.  Orta  göstəricilər  arasında  fərq  o  qədər  də  böyük 
deyildir: Ģəhər ərazilərində gəlir göstəricisi ölkə üzrə göstəricidən yalnız 15% yüksəkdir və kənd 
ərazilərində gəlir göstəricisi orta göstəricidən 11% aĢağıdır.   
 
Cədvəl  4-1 ġəhər və kənd ərazilərində adambaĢına orta istehlak və bərabərsizlik  
 
Əhalinin 
bölgüsü 
Orta istehlak 
(aylıq AZN) 
Orta istehlak 
(cəmi=100) 
Cini 
bərabərsizliyi 
ġəhərlər 
39.7 
122.6 
115 
32.8 
Rayon mərkəzləri 
15.2 
98.8 
93 
28.7 
Kənd əraziləri 
45.1 
95.1 
89 
27.1 
Azərbaycan 
100 
106.6 
100 
31 
Mənbə: 2008 YSQS məlumatları
 
 
4.5
 
Əhalinin  5%-ini  əhatə  edən  ən  varlı  təbəqədən  olan  Ģəxslərin  demək  olar  ki,  üçdən  iki 
hissəsi Ģəhərlərdə yaĢayır ki, bu da coğrafi bərabərsizliyi göstərir. Diaqram 4-də gəlir bölgüsünün 
20  ventili  üzrə  fərdlərin  necə  paylandığı  göstərilmiĢdir.  Əgər  üç  ərazi  üzrə  (Ģəhərlər,  rayon 
mərkəzləri  və  kəndlər)  gəlir  və  bölüĢdürmə  eyni  olarsa,  hər  bir  ərazi  üzrə  əhalinin  5%-i  hər  bir 
ventilə daxil ediləcəkdir. Belə olan təqdirdə isə Ģəhər ərazilərində yaĢayan ev təsərrüfatları aĢağı 
ventillər üzrə az (böyük ehtimal ilə ən aĢağı ventil istisna olmaqla), yuxarı ventillər üzrə isə çox 
təmsil olunacaqdır. Kənd ərazilərində yaĢayan əhali üçün isə tamamilə əks meyl müĢahidə olunur. 
Belə ki, kənd ərazilərində yaĢayan insanların yalnız təqribən 3%-inin istehlak səviyyəsi ölkə üzrə 
ən yüksək ventilə düĢür. ġəhər əhalisi üçün isə bu göstərici 8%-dən yüksəkdir.   
 
 
 
                                                 
13
  Əlbəttə  ki,  prinsip  etibarilə  istehlak  göstəricisi  üçün  bu  belədir,  lakin,  gəlir  üzə  məlumatların  müsbət 
cəhəti odur ki, o, potensial istehlak və iqtisadi durum haqqında dəqiq məlumat təmin edir.   
14
  Bakı  Ģəhərində  bərabərsizlik  səviyyəsi  yüksək  olmaqla  34.1  Cini  əmsalı  təĢkil  edir.  Lakin,  digər  Ģəhər 
aqlomerasiyaları ilə  müqayisədə bu kifayət qədər orta göstəricidir. Məsələn, VaĢinqton federal dairəsində 
bu  göstərici  46,  Buenos  Ayresdə  52,  Montevideoda  46,  Moskvada  61,  Berlində  36  və  Madriddə  32  Cini 
əmsalı təĢkil edir (göstəricilər 2000-ci illərdə aparılan ev təsərrüfatları üzrə müxtəlif sorğulara əsaslanır).  

---

62 
 
Diaqram 4-1
 Fərdlərin gəlirlərə görə 20 ventil üzrə paylanması 
 
Mənbə: 2008 YSQS məlumatları
 
 
 
4.6
 
Kənd və Ģəhər əraziləri üzrə fərq gəlirlərin bölgüsünün yuxarı hissəsində daha böyükdür. 
Bunu Lorens əyrisinin hər üç coğrafi ərazi tipi üzrə bölünməsində müĢahidə etmək olar (Diaqram 
4-2).  Əyri  istehlak  bölgüsünün  sözügedən  kvantilinə  qədər  toplanan  mütləq  orta  istehlakı  əks 
etdirir.  Göründüyü  kimi  (ikinci-cərgə)  hər  üç  ərazi  tipi  üzrə  əyrilərin  daha  aĢağı  istehlak 
göstəricisi çərçivəsində kəsiĢməsi (daha yoxsul  əhali üzrə) səbəbindən ümumiləĢdirilmiĢ Lorens 
əyrisinin müəyyən edilməsi qeyri-mümkündür. Lakin, 40-cı prosentildən baĢlayaraq Ģəhərlər üzrə 
ümumiləĢdirilmiĢ  Lorens  əyrisi  digər  iki  ərazi  tipləri  ilə  müqayisədə  üstünlük  təĢkil  edir  (Son 
nöqtələr, x = 1 olduqda, üç ərazi tipi üzrə orta adambaĢına istehlak göstəricisini verir). Nəticə isə 
odur  ki,  ən  yoxsulluq  əhali  üzrə  müxtəlif  ərazilər  baxımından  (Ģəhər,  rayon  mərkəzləri  və  kənd 
əraziləri)  fərqlər  kiçikdir.  ġəhərlər  ən  yüksək  gəlir  bölgüsü  üzrə  əhəmiyyətli  üstünlüyə 
malikdirlər. 

---

63 
 
 
Diaqram 4-2 ġəhərlər, rayon mərkəzləri və kənd yerləri üçün ümumi Lorens əyrisi 
 
Qeyd:  1, 2 və 3-cü qruplar Ģəhər, rayon mərkəzləri və kənd ərazilərində yaĢayan əhalini təmsil edir. 
  
Mənbə: Azərbaycan üçün 2008 YSQS məlumatları
. 
 
Ümumi  bərabərsizliyin  hissələrə  bölünməsi  Azərbaycan  üzrə  mövcud  olan  bərabərsizliyin 
səbəbinin  şəhər,  rayon  mərkəzləri  və  kənd  əraziləri  daxilində  olan  bərabəırsizlik  olduğunu 
göstərir.  Cədvəl  4.2-də  ümumi  bərabərsizliyin  üç  coğrafi  ərazi  üzrə  bölgüsü  göstərilmiĢdir.  Bu 
ümumi  bərabərsizliyin  hansı  hissəsinin  ərazilər  arasında  mövcud  olan  bərabərsizliyə,  hansı 
hissəsinin isə ərazilərin daxilində olan bərabərsizliyə əsaslandığını müəyyən etməyə imkan verir.   
 
4.7
 
Biz, həm Cini, həm də Teyl əmsalları üçün bölgünü təqdim edirik.
15
 Ġkincisi daha geniĢ 
Ģəkildə istifadə edilsə də, dəqiqliklə bölünə bilən göstərici deyildir. Cini  əmsalına gəldikdə isə, 
burada üçüncü komponent (―təkrarlanma‖ adlı) mövcuddur ki, bu da nisbətən yoxsul ərazilərdə 
(kənd  əraziləri)  yaĢayan  insanların  hansı  hissəsinin  nisbətən  varlı  ərazilər  (Ģəhər  əraziləri)  ilə 
                                                 
15
  Burada  itifadə  olunan  Teyl  əmsalı  ümumi  entropiya  əmsalıdır  və  burada  parametr=1 
T(1)=
y
y
y
y
N
i
i
i
ln
1

 
olur. Burada y
i
 = fərdi gəlir, 
y
 
= orta gəlir, və N = Ģəxslərin səyi. 

---