Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 vet tədqiqatçıları da, ümumən qərəzli mövqelərinə baxmayaraq, təsdiq edirdilər: “Müsavat” partiyasının rəhbər özəyi 18 (30) mart günü döyüşlərin başlayacağını gözləmirdi. Rayonlarda yerləşən müsavat qüvvələri şəhərə çəkilib gətirilməmişdi. Həmin gün şəhərdə “Müsavat” partiyasının müntəzəm hərbi hissələri yox idi”. (157) Eyni millətdən olan on minlərlə dinc əhalinin öldürüldüyü və yaralan- dığı 1918-ci ilin mart hadisələri vətəndaş müharibəsinin V.İ.Lenin tərəfindən verilmiş tərifinə də uyğun gəlmirdi. Bolşevizm ideoloquna görə vətəndaş müharibəsi “bir sinfin nümayəndələrinin əlində silah digər sinfə qarşı apardığı sinfi mübarizənin ən kəskin forması”dır. (158) Tamamilə aydındır ki, dinc müsəlman sakinlərin qırğınını törədən silahlı erməni-daşnak dəstələrini (həmin dövrdə Qızıl Ordunun 70%-ini onlar təşkil edirdi), habelə azərbaycanlı qırğınlarının hazırlanmasında və həyata keçirilməsində böyük rol oynamış Erməni Milli Şurasının başçılıq et- diyi Bakı şəhərinin çoxsaylı erməni əhalisini heç cür “sinif” kimi xarakterizə etmək olmazdı. Yəqin ki, “əsil rus marksisti” kimi bu məqamı S.Şaumyan özü də anlayırdı və mart hadisələrinin faciəvi miqyasları qarşısında baş vermiş hadisələrə hər hansı bir izahat vermək məcburiyyəti qarşısında etiraf edirdi ki, “Daşnaksütunun” iştirakı “vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın xa- rakteri vermişdir”. Lakin Şaumyan elə oradaca qırğınlara bəraət qazandırırdı: “Lakin buna yol verməmək mümkün deyildi. Biz bilərəkdən buna yol verir- dik... Əgər onlar Bakıda üstün gəlsəydilər, şəhər Azərbaycanın paytaxtı elan edilərdi”. (159) Beləliklə, 1918-ci ilin martında Bakı şəhərində baş verən faciəli hadisələr faktiki olaraq bolşeviklər tərəfindən planlaşdırılmış, bolşevik-daşnak tande- mi tərəfindən isə həyata keçirilmişdi. Azərbaycanın tanınmış siyasi və ictimai xadimi, Bakı şəhərində hərbi əməliyyatların dayandırılması məqsədilə bolşeviklərin ultimatumunu qəbul etmiş Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvlərindən biri və hadisələrin gedişində bolşeviklər tərəfindən həbs edilmiş Əli Mərdan bəy Topçubaşov həmin günlər, hadisələrin isti izi ilə həmin qüvvələri azərbaycanlılara qarşı münasibətdə çox dəqiqliklə xarakterizə edirdi: “Öz mahiyyətinə görə müdhiş olan vətəndaş müharibəsi bolşeviklər tərəfindən yalnız onlara xas olan nifrət və dağıdıcı instinktlə rəvac verilmiş kütləvi qırğınlara və dinc müsəlmanların qətlə yetirilməsinə gətirib çıxarmışdır. Həm də bu yalnız bir məqsədlə – hakimiyyətə gəlmək məqsədilə həyata keçirilmişdir”. Bunun ardınca Əli Mərdan bəy baş vermiş faciənin mahiyyətini açıqlayan çox vacib məqamı vurğulayır: “...Şəhərin müsəlman əhalisinin məhv edilməsinə gətirib çıxaran bu hadisələrdə erməni elementinin bilavasitə iştirakı da çirkin rol oynamışdır ”. (160) Bununla bərabər, həmin dövrün hadisələrinin və sənədlərinin hərtərəfli araşdırılması belə deməyə əsas verir ki, mart hadisələrində bolşeviklər üçün 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 56 hakimiyyət məsələsi nə qədər vacib və əhəmiyyətli olsa da, erməni faktoru həmin hadisələrdə birmənalı olaraq, müəyyənedici amil olmuşdur. 1918-ci ilin mart hadisələrində azərbaycanlıların kütləvi şəkildə fiziki cəhətdən məhv edilməsində şəxsən bolşeviklərin (və ya rusların) marağı olmamışdır və bu, bir çox faktlarla, o cümlədən Bakı Sovetinin rəhbərlərindən biri olan bolşevik A.Caparidzenin, həmçinin hərbi əməliyyatların və sonrakı qırğınların dayandırılmasında iki piyada rus alayının fəal iştirakı ilə təsdiq edilir. Məlumdur ki, Bakıda kütləvi mart qırğınlarına Qafqaz cəbhəsindən qayıdan və bolşeviklər tərəfindən qəsdən şəhərdə saxlanılan 36-cı Türküstan alayının rus komandanlığı və əsgərlərinin qətiyyətli bəyanatı nəticəsində son qoyulmuşdur. Həmin bəyanatda əgər bolşeviklər bundan sonra qan tökülməsini dayandırmazsa, alayın yubanmadan onlara qarşı çıxış edəcəyi bildirilirdi. Bu kontekstdə ümumiyyətlə bolşeviklərdən söhbət getsə də, əslində hakimiyyət qoşunlarının tərkibində olan daşnak hissələri nəzərdə tutulurdu. Hadisələrin əvvəlində öz gəmilərindən şəhəri atəşə tutan Xəzər donanmasının rus matrosları da, vəziyyətdən baş açdıqdan sonra Bakı Soveti- ni hədələmiş və bildirmişlər ki, “əgər ermənilər müsəlman qırğınını davam edərlərsə” onlar Sovetin tabeliyindən çıxacaq və şəhərin ermənilər yaşayan hissəsini toplardan atəşə tutacaqlar. Həmin günlər “İcraiyyə Komitəsinin sədri Caparidzenin məsələyə qətiyyətlə müdaxiləsi də” qırğınların dayandırıl- masına öz təsirini göstərmişdi. (161) Bu halda sadəcə olaraq Bakı fəhlə deputatlarının Sovetinin milli tərkibinə diqqət yetirmək kifayətdir və bu zaman asanlıqla görmək olar ki, Sovet rəhbərliyində mühüm mövqelər başda Stepan Şaumyan olmaqla erməni “bolşeviklərin”, və yaxud qatı millətçi “Daşnaksütun” erməni partiyasının liderlərinin əlində cəmlənmişdi. Bütün bu “hərbi əməliyyatlara” başçılıq edən “İnqilabı müdafiə komitəsinin” yuxarıda adı çəkilən rəhbər heyəti, həmçinin o dövrdə fəaliyyət göstərən Qızıl Ordunun komanda heyətinin tərkibi də “erməni” məzmunlu idi. Burada bir məqam dəqiqləşdirilməlidir ki, region- da ciddi siyasi gücə malik olan Azərbaycan milli hərəkatının darmadağın edilməsində, istər bolşeviklər – sinfi baxımdan, istərsə də daşnaklar – mil- li baxımdan, həmrəy idilərsə, Azərbaycan xalqının kütləvi qırğınında ilk növbədə və istisnasız olaraq, bütün ermənilər maraqlı idi. Düşünürəm ki, erməni-bolşeviklər üçün isə bu məsələdə hər hansı bir fərqin olduğunu söyləmək artıqdır. Dünya görmüş müdrik bir insan, 1905-1907-ci illərdə azərbaycanlı- erməni qanlı toqquşmalarının şahidi kimi həmin hadisələri yaşamış və 1906- cı il Erməni-Müsəlman barışıq Komissiyasının tərkibində azərbaycanlıların hüquqlarını qətiyyətlə müdafiə etmiş, Azərbaycan Parlamentinin gələcək sədri, Paris sülh konfransında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nümayən- də heyətinin başçısı Əli Mərdan bəy Topçubaşov 1918-ci ilin martında Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|