Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
47 * * * Quba kəndlilərinin 1877-ci il üsyanı yatırıldıqdan sonra Quba qəzasının ictimai-siyasi həyatında demək olar ki, yarım əsrə qədər nisbi sakitlik dövrü (permanent xarakter alan qaçaq hərəkatı nəzərə alınmadan) hökm sürmüşdür. XX əsrin müjdəçisi olan siyasi ideyalar da qubalıların həyatına daxil ola bilmir. Hərçənd ilk rus inqilabı dövründə (1905-1907) Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının (RSDFP) Bakı Komitəsi dəfələrlə Qubaya öz təbliğatçılarını göndərmək cəhdləri edir, həmçinin qəzada 49 qısamüddətli çıxışlarla ifadə olunan kəndli hərəkatı yenidən güclənir. (122) Hətta XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda ən qanlı hadisələr – sonradan millətlərarası qırğına çevrilən və 1905-1907-ci illərdə demək olar ki, bütün Azərbaycanı, habelə Tiflis quberniyasını əhatə edən ilk erməni-azərbaycanlı qarşıdurması Quba qəzasından yan keçir. Bir hissəsi Quba şəhərində, bir hissəsi də kəndlərdə yaşayan azsaylı Quba erməniləri bu zaman hər hansı bir təcavüzkarlıq nümayiş etdirmir, Quba qəzasının yerli erməni əhalisindən sayca dəfələrlə üstün olan müsəlman əhalisi isə bütün Cənubi Qafqazın istər erməni, istərsə də Azərbaycan mühitində hökm sürən ümumi qarşılıqlı nifrət və qisasçılıq əhval ruhiyyəsinin təsiri altına düşmür. Rusiya İmperiyasının siyasi əsaslarını surətdə sarsıdan birinci dünya müharibəsi illəri, onun ardınca iki inqilabın – Fevral və Oktyabr inqilablarının baş verdiyi 1917-ci il hadisələri, Quba qəzasının sabit və öz axarı ilə da- vam edən həyatında hakimiyyətin dinc şəkildə əvəz olunması, şəhər və kənd elitasının müəyyən hissəsinin siyasi baxımdan bir qədər fəallaşması, ümumilikdə isə, əhalinin passiv şəkildə müşahidəçi mövqeyi ilə xarakterizə olunurdu. Petroqradda baş vermiş fevral inqilabı haqqında xəbərlər – 1917-ci ilin martında Dövlət Dumasının çara tabe olmaqdan imtina etməsi, çarın taxtdan əl çəkməsi və Müvəqqəti Hökumətin yaradılması Tiflisə – Cənubi Qafqazın inzibati mərkəzinə 15 mart 1917-ci il tarixdə yetişir. Son vaxtlaradək qüdrətli mərkəzin dəstəyindən məhrum olan imperiya aparatı döyüşsüz təslim olur: dövlət müəssisələri sadəcə olaraq fəaliyyətini dayandırır. Qafqaz canişini, böyük knyaz Nikolay Nikolayeviç dərhal vəzifədən gedir, Tiflis polisinin rəisi isə həbs edilir. Cənubi Qafqaza nəzarəti əlində saxlamağa çalışan Müvəqqəti Hökumət bu diyarın idarə edilməsi üçün 22 mart 1917-ci il tarixdə Dövlət Dumasının üzvlərindən ibarət Xüsusi Zaqafqaz Komitəsini (XZAKOM) yaradır. Lakin XZAKOM-nin əlində real hakimiyyətin, əyalətlərdə əlaqələrinin olmaması ona gətirib çıxardı ki, Cənubi Qafqazda hakimiyyət faktiki olaraq sovetlərin və digər inqilabi təşkilatların əlində cəmləşdi. Yaranmış vəziyyətdən istifadə edən sosial-demokratlar hakimiyyətdə möhkəmlənməyə can atırdı. Artıq 1917-ci ilin 16 mart tarixdə RSDFP-in Qafqaz Diyar Komitəsi konfrans 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 48 çağıraraq Cənubi Qafqazda “sosialist işinə” rəhbərlik etmək üçün icraiyyə komitəsini seçdi, martın 18-də isə ali hakimiyyətin bir çox funksiyalarını yerinə yetirməli olan Tiflis fəhlə və əsgər deputatları Soveti yaradıldı. Fevral inqilabı ərəfəsində Cənubi Qafqazın inqilabi qüvvələri arasında menşeviklər üstünlük təşkil edirdi və buna görə də inqilabi hadisələrin inkişafının birinci mərhələsində Sovetlərə rəhbərlik onların əlinə keçdi. Yaranan menşevik sovetləri, komitələri və digər təşkilatları əsasən rəsmi hakimiyyət orqanları ilə birgə işləyirdi, onların XZAKOM-da öz nümayəndələri var idi və Tiflis Sovetinin fəaliyyətinə onlar nəzarət edirdilər. Bolşeviklər bu zaman digər siyasi qüvvələri kifayət qədər inqilabi olmamaqda və “burjuazi- ya ilə əməkdaşlıqda” günahlandıraraq onlardan ayrılmağa və uzaqlaşmağa yönəlmiş siyasi kurs seçmişdilər. 1917-ci il martın 19-da Bakıda da köhnə hakimiyyət strukturlarını özü ilə əvəz etmək iddiasında olan fəhlə deputatları Soveti yaradıldı. Lakin, bu Sovetlə yanaşı tam başqa əsaslarda fəaliyyət göstərən daha bir orqan – icti- mai təşkilatların İcraiyyə Komitəsi də təşkil edildi ki, onun da tərkibinə bütün milli partiya və qrupların, həmçinin Neft Sənayeçiləri İttifaqının, Bakı şəhər Sovetinin və digər nümayəndələri daxil oldu. Bakı Sovetinin sədri Stepan Şaumyan seçilmişdi, lakin tezliklə onu bu vəzifədə eser Sako Saakyan əvəz etdi. Sovetdə sayca açıq-aşkar azlıq təşkil edən bolşeviklər artıq 1917-ci ilin yayına doğru digər partiya və qrupların nümayəndələrinə qarşı birbaşa kon- frontasiyaya keçdilər. 1917-ci ilin oktyabrında Sovetə yeni seçkilər keçirildi və məlum oldu ki, səslərin çoxunu – 40% azərbaycanlıların milli qüvvələrini təmsil edən “Müsavat” partiyası qazanmışdır. Rus əhalisinin əksəriyyətinin səs verdiyi eserlər – sosial inqilabçılar və bütün ermənilərin yekdilliklə səs verdiyi “Daşnaksütun” partiyaları da çox səs aldı. Bolşeviklər və menşeviklər azlıqda qaldılar – onlara əsasən fəhlələr səs vermişdi. (123) Sovetə seçkilər göstərdi ki, Bakıdakı siyasi güclər milli mənsubiyyət üzrə ayrılır və bu amil bütün regionda gələcəkdə baş verəcək hadisələrin xarakterini demək olar ki, əvvəlcədən müəyyən etdi. Yeni hakimiyyətin qurulması ilə bağlı analoji vəziyyət Azərbaycanın qəzalarında, o cümlədən Quba qəzasında da təkrar olundu. 1917-ci il martın 6-da Qubada vergi müfəttişi Aleksandr Canturaşvilinin sədrliyi altında yerli məmurların, mülkədarların və ruhanilərin nümayəndələrinin daxil olduğu ic- timai təşkilatların İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. (124) XZAKOM qəza komissarı vəzifəsinə keçmiş rus ordusunun kapitanı, Qubanın ən iri mülkədarlarından biri olan Əli bəy Zizikskini təyin etdi. (125) Eyni zamanda, Quba şəhərində yerləşən hərbi hissələrdə əsgər deputatları Soveti yaradıldı, 1917-ci ilin mart ayının ortalarında isə “tərkibinə 500 fəhlə və qulluqçu tərəfindən 14 nümayəndənin seçildiyi” fəhlə deputatları Soveti təşkil edildi. (126) Bu Sovetin İcraiyyə komitəsinin tərkibi 4 nəfərdən Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|