Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 amillə izah etməsi diqqətəlayiqdir: “Nikolayevka kəndində dinin tərəqqisi iqtisadi maarifçiliklə müşayiət olunmalıdır” – deyən A.Yunitski həmin məsələdə qədim türk məskəni olmuş Xuç kəndində yerləşən bu pravo- slav cəmiyyətinə xüsusi rol ayırırdı: “Bu qəsəbəyə tarixən onu əhatə edən yadmənşəli və yadməzhəbli xalqların arasında rus dini və mədəni-maarifi nahiyəsi olmaq vəzifəsi həvalə edilib. Lakin qəsəbə özü hələ inkişafda çox aşağı səviyyədədir və bu halda heç cür öz missiyasının öhdəsindən gələ bilməz”. (112) Qeyd edilməlidir ki, bu dövrdə Quba qəzasının ”yadmənşəli və yadməzhəbli xalqları” arasında mədəni-maarifçilik missiyasını hər bir etnik qrupun ənənəvi dini-ruhani strukturları yerinə yetirməkdə davam edirdi. Məsələn, Quba şəhərində bir neçə məscid: Cümə məscidi, XIX əsrin birinci yarısının tanınmış ensiklopedist-alimi Abbasqulu ağa Bakıxanovun şərəfinə arvadı tərəfindən tikilmiş Səkinə xanım məscidi, Ərdəbil məscidi, və digərləri mövcud idi. Məscidlər, ibadət evləri və xanəgahlar quberniyanın müsəlman kəndlərində də var idi. Həm şiə, həm də sünni müsəlman ruhaniliyi qəzanın sosial iyerarxiyasında əsas mövqelərdən birini tuturdu. Məsələn, 1813- cü ildə təkcə Quba şəhərində 122, 1856-cı ildə – 255 din xadimi var idi, həmçinin hər bir kəndin özünün aşağı rütbəli ruhanisi – mollası, seyidi var idi. Şəhərin maarifləndirilmə sistemində əsas rolu müsəlman ruhani məktəbləri oynayırdı. Sabit tədris proqramı olmayan bu müəssisələrdə dərslər ərəb və fars dillərində keçirilirdi, lakin tədris müntəzəm olmadığından şagirdlərin böyük hissəsinin təhsili, bir qayda olaraq, son nəticədə natamam qalırdı. Şəhərdə həmçinin digər dini məktəblər: 1897-ci ildə açılmış rus pravo- slav kilsə-prixod məktəbi, Yəhudi qəsəbəsində (Slobodada) isə yəhudi kilsə məktəbləri (“xederlər”) fəaliyyət göstərirdi. Demək olar ki, bütün sinaqoqların yanında xederlər mövcud idi, burada tədris prosesinə keşişlər – ravvinlər və onların köməkçiləri rəhbərlik edirdilər. Ermənilərin də öz kilsələri, din xadimləri, məktəbləri var idi. “Tədris sisteminin bütün mühafizəkarlığına və geriliyinə baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, Qubada ictimai məktəblərin hədsiz dərəcədə az olduğu bir şəraitdə yerli ruhani məktəbləri şəhər əhalisinin maariflən- dirilməsinin inkişafında hər halda müəyyən rol oynayırdı”. (113) Qubada ilk tək sinifli ibtidai dövlət məktəbi 1854-cü ildə açılmış, 1870- ci ildə isə o, ikisinifli məktəbə çevrilmişdir. Şəhərdə dördsinifli məktəb ancaq 1908-ci ildə açılmışdır. ХХ əsrin əvvəlində Qubada Azərbaycan, rus və fars dillərinin öyrədildiyi rus-azərbaycanlı məktəbi fəaliyyət göstərməyə başlayır. 1898-ci ilin mart ayında Bakı quberniyasında ilk 5 illik tədris proqramı üzrə bağçılıq və tərəvəzçilik məktəbi məhz Qubada açılmış və 1915-ci ilin iyun ayınadək fəaliyyət göstərmişdir. Şəhərdə qadın təhsilinin vəziyyəti olduqca yarıtmaz idi. Məktəblərin nəzdində kiçik qadın şöbələrindən başqa, 1904- 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 44 cü ildə Quba şəhərində yeganə “yeni üsullu” (üsuli-cədid) qadın məktəbi təşkil edilmişdir. Ümumilikdə isə, şəhər əhalisinin savadlılığına görə Quba Azərbaycanın bir çox şəhərlərindən geri qalırdı. (114) Qubanın mədəni həyatı 1830-cu illərin əvvəlindən başlayaraq görkəmli tarixçi, filosof, maarifçi və yazıçı, II Mirzə Məhəmməd Xanın oğlu, çar ordu- sunun podpolkovniki Abbasqulu Ağa Bakıxanovun həyat və yaradıcılığı ilə bağlı idi. O, istefaya çıxdıqdan sonra, 1835-ci ildən həyatının sonunadək, demək olar ki, əsərlərinin böyük hissəsini yazmış olduğu Qubada yaşamışdır. A.Bakıxanovun əsas əsəri – yazıldığı dövr üçün misilsiz sayılan və öz əhəmiyyətini bu günədək qoruyub saxlayan “Gülistani-İrəm” onun doğma eli olan Şirvanın və Dağıstanın çoxəsrlik tarixinə həsr edilmişdir. A.A.Bakıxanov, bu son dərəcə qiymətli tarixi əsəri ilə yanaşı, özünün bütün yaradıcılığı və fəaliyyəti ilə yerli ədəbiyyatın və poeziyanın inkişafında böyük rol oynamış, onun təşəbbüsü ilə Qubada tanınmış Quba şairlərinin, yerli ziyalıların iştirakı ilə “Gülüstan” ədəbi cəmiyyəti (“məclisi”) yaradılmışdır. 1874-cü ildən Qubada yerli həvəskar rus aktyor truppası tərəfindən ilk teatr tamaşaları təşkil edilməyə başlanır. Azərbaycan dilində isə ilk teatr tamaşası yalnız XIX əsrin sonunda göstərilmişdir: 17 avqust 1896-cı ildə M.F.Axundovun “Müsyö Jordan haqqında povest” komediyası böyük uğurla nümayiş etdirilmişdir. Teatr tamaşaları sonralar da müntəzəm olaraq təşkil edilirdi. XX əsrin əvvəlində Qubada “Nicat” müsəlman mədəni-maarif cəmiyyətinin dram şöbəsi yaradılmışdı. (115) Lakin, XIX əsrin 70-ci illərinin ikinci yarısı qubalılar üçün təkcə can- lanmaqda olan mədəni-maarif həyatı ilə deyil, həm də kəndli hərəkatının fəallaşması ilə yadda qalır. Artıq qeyd edildiyi kimi, Rusiya hökumətinin 1870-ci ilin islahatlarından sonra azərbaycanlı kəndlilərin vəziyyətində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verməmişdi. Torpağın azlığı, natural və pul vergi və mükəlləfiyyətlərinin ağırlığı, suvarma üçün suyun çatışmazlığı, kəndlilərin hüquqi baxımdan hüquqsuzluğu, çar rejiminin müstəmləkəçilik aqrar siyasəti, kənddə kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı sosial təbəqələşmənin güclənməsi, ağır mənzil-məişət şəraiti bütün Azərbaycan qəzalarının kəndlilərini müxtəlif mübarizə formalarına əl atmağa vadar edirdi. Kəndlilərin narazılıqları müxtəlif instansiyalara şikayət və ərizələr yazılması, mükəlləfiyyətlərin ödənilməsindən boyun qaçırılması, meşələrin qırılması və mülkədarların mülk və evlərinin yandırılmasından tutmuş kəndlilərlə çar hakimiyyəti arasında silahlı toqquşmalaradək etiraz üsullarında əks olunurdu. Bu sonuncu halda Azərbaycan kəndlilərinin ən böyük torpaq mülkiyyətçisi olan çar hakimiyyətinə qarşı silahlı kütləvi çıxışlarının səbəbləri artıq dini-milli-azadlıq meylləri ilə üst-üstə düşməyə başlayırdı ki, bu da ruhanilərin, qismən yerli feodalların və ümumən həmin dövrdə yaranmış si- yasi vəziyyətin təsiri altında, getdikcə güclənirdi. 1877-ci ildə Quba və Nuxa Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|