Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
45 qəzalarında, o cümlədən Zaqatala dairəsində baş verən kəndli çıxışları bu- nun parlaq nümunəsi ola bilər. Azərbaycan qəzalarındakı bu kəndli çıxışları Rusiyada istər xarici, istərsə də daxili siyasi vəziyyətin kəskinləşdiyi şəraitdə baş verməklə yanaşı Qafqaz dağ xalqlarının yeni mübarizə dalğası ilə eyni vaxta təsadüf etdi. 1877-ci ilin aprelində Rusiya Türkiyəyə qarşı müharibə elan etdi və bu hadisə Qafqaz xalqları tərəfindən xüsusilə mənfi qarşılandı. Qeyd edilməlidir ki, bu dövr Şimalı Qafqazda 1859-cu ildə darmadağın edilmiş Şeyx Şamil hərəkatı liderlərinin və müridizm daşıyıcılarının övlad və davamçılarının mövqeləri kifayət qədər güclü idi və çox keçmədən İçkeriyada – Çeçenistanda, ardınca da Dağıstanda ümumi üsyan başlanır. 15 sentyabr 1877-ci ildə üsyançı dağlı dəstələri Samur çayını keçərək, Xudat və Yalama poçt stansiyalarını dağıtdıqdan sonra Quba qəzasına daxil oldular. Dağlıların təsiri altında Quba qəzasının özündə üsyan başlandı. (116) Samur, Kürə və Quba qiyamçıları birlikdə hərəkət edərək Qusardakı mənzil- qərargaha həmlə edir, hökumət qoşunlarına qarşı fəal mübarizə aparır, yerli mülkədarların və çar ordusuna xidmət edənlərin mülklərinə hücumlar edərək onların əmlaklarını öz aralarında bölürdülər. Oktyabrın sonu – noyabrın əvvəlində üsyan Nuxa qəzasını və Zaqatala dairəsini də bürüdü. (117) Çar hökuməti üsyanı yatırmaq üçün qiyamçılara qarşı təcili surətdə iri hərbi qüvvələr göndərdi. Ter əyalətindən, Bakıdan, Krasnovodskdan və Rusiyanın daxili quberniyalarından qoşunlar buraya gətirildi. Üsyanın əsas iştirakçıları kəndlilərin yoxsul və orta təbəqələri, habelə müəyyən mərhələdə onlara qoşulmuş və hətta üsyana rəhbərlik edən bəylər və feodallardan ibarət idi: belə ki, üsyana poruçik Məmməd Əli bəy, kapitan Əhməd bəy və podporuçik Həsən bəy başçılıq edirdilər. Üsyançıların qərargahı Köhnə Xu- dat kəndində yerləşirdi və qəzanın hər yerindən kəndlilər bura axışıb gələrək üsyançılara qoşulurdu. Yerli zəngin təbəqənin nümayəndələrinin böyük hissəsi üsyana qarşı çıxış edirdi. Üsyanın xarakterik əlaməti onun açıq şəkildə ifadə olunan antiçar və antixristian istiqaməti idi ki, çar qoşunları ilə açıq-aşkar qarşıdurma ilə yanaşı, üsyançıların xristian dininə mənsub olan şəxslərə, hətta hakim sinfə mənsub olmayanlara da zərər yetirməsi buna dəlalət edirdi. Məsələn, 1877-ci ilin noyabrında “qəzəblənmiş dağıstanlılar və “qonşu kəndin tatar əhalisi” rus kəndi Mixaylovkaya hücum edərək, onu talan etmiş və yandırmışlar. Basqın haqqında əvvəlcədən xəbərdar edilmiş kənd sakinləri öz evlərini vaxtında tərk edə bilmişdilər, lakin, kəndin kilsəsindəki ikonalar təhqir edilmiş, zəngi sındırılıb Kubinka çayına atılmış, kilsənin özü isə yandırıl-mışdı. (118) Onu da qeyd etmək lazımdır ki, üsyançı kəndlilər yerli feodalların hamısına deyil, yalnız çar rejiminin tərəfində olanlara qarşı çıxış edirdilər. 1877-ci ilin üsyanı qan içində yatırıldı, onun bütün iştirakçıları - Qafqaz 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 46 dağlıları, qubalılar, nuxalılar və başqaları amansızcasına cəzalandırıldı. Daha fəal üsyançılar hərbi-səhra məhkəməsinə verildi, üsyanın bütün rəhbərləri və onların yaxın silahdaşları – 300 nəfərdən artıq adam edam edildi. Dağıstanın 8 əyalətindən, habelə Quba qəzasından yaşından, cinsindən, və günahının dərəcəsindən asılı olmayaraq, 5 000 nəfərə yaxın adam sürgün edildi. Onlar- dan çoxu aclıqdan və adət etmədikləri iqlim şəraitindən həlak oldular. Hətta üsyan yatırıldıqdan sonra da kəndlilərin köçürülməsi davam edir, üsyançılar tərəfindən vurulmuş zərərin ödənilməsi bəhanəsi ilə onlara vergi və müxtəlif növ töycülər tətbiq olunurdu. Edam edilmiş və köçürülmüş sakinlərin torpaqları müsadirə olunaraq zəngin zümrənin üsyanın yatırılmasında iştirak etmiş yerli nümayəndələrinə paylanılırdı. “Hakimiyyət qəddarlaşmış, bəylər özbaşınalıq edirlər... Qafqaz canişini böyük knyaz Mixail Nikolayeviç görülən bu sərt tədbirlərə onunla haqq qazandırırdı ki, üsyanın yalnız əsas səbəbkarlarının cəzalandırılması heç də həmişə vəziyyətdən çıxış nümunəsi və yerdə qalan əhaliyə xəbərdarlıq kimi qəbul oluna bilməz”. (119) Buna görə, gələcəkdə mümkün itaətsizliyə “xəbərdarlıq” kimi bir çox günahsız in- sanlar cəzalandırılmışdı. Üsyan zamanı çar hakimiyyətinə və əhaliyə vurulan zərərin ümumi həcmi 233 972 rubla çatmışdı və çar hökuməti “qəzanın büt- ün əhalisini üsyanda fəal iştirakına və ya üsyançılara yardım etməsinə görə cəzalandırmaq” niyyətində idi. Lakin 52 800 adamın hamısının cəzalandırılması “qətiyyən siyasi və iqtisadi münasibətlər çərçivəsinə sığmırdı” və bu da qubalıların öz əzəli torpaqlarından kütləvi surətdə köçürülməsinin qarşısını aldı. (120) Növbəti illərdə Azərbaycanda kəndli çıxışları qaçaq hərəkatı formasını aldı: çar hökumətinə və mülkədarlara qarşı partizan üsulları ilə mübarizə aparan və xalq tərəfindən geniş dəstəklənən qaçaqlar – xalq qisasçıları ortaya çıxdı. Quba qəzasında qaçaq Məşədi Məcid, Şıxzadə və digərləri çox məşhur idilər. Qaçaqlar hakimiyyət tərəfindən ən ciddi şəkildə cəzalandırılır, onlara qarşı bir qayda olaraq ölüm və ya müddətsiz katorqa hökmləri çıxarılırdı. Cəza tədbirləri qaçaqlara göstərilən köməyə görə əhaliyə qarşı da tətbiq olunurdu və kənd cəmiyyətləri özləri starosta-starşina seçmək hüququndan məhrum edilirdilər. Belə hallarda starşina yeni hakimiyyət tərəfindən təyin edilir, ona kömək etmək üçün bir neçə gözətçi verilir, onların saxlanılması üçün vəsait isə kəndlilərin özlərindən bərabər qaydada alınırdı. Kəndləri bu hüquqdan məhrum edilmiş Azərbaycan qəzaları arasında Quba qəzası xüsusilə seçi- lirdi – 46 %, bu da qəzada qaçaq hərəkatının fəallığından xəbər verirdi. (121) Ayrı-ayrı qaçaqların həbs edilməsinə və bir sıra qaçaq dəstələrinin məhv edilməsinə baxmayaraq, hakimiyyət XX əsrin 30-cu illərinədək davam edən qaçaq hərəkatını tam yatıra bilməmişdi. Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|