Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 1847-ci ilin dekabrında isə “Kəndli qaydaları” adlanan və çoxsaylı mükəlləfiyyətlər qalmaqla bərabər kəndlilərin mülkədarlardan şəxsi asılılığını qüvvədə saxlayan və möhkəmlədən bir qanun dərc olundu. Həmçinin bəylərin çar ordusunda və idarələrində zabit və məmur qismində xidmət etmək hüquqları qanunlaşdırıldı. XIX əsrin ikinci yarısı Rusiya imperiyası üçün öz tarixi inkişafının yeni dövrünə – kapitalizm dövrünə daxil olması ilə səciyyələnməklə yanaşı, onun ucqarlarının, o cümlədən ümumrusiya ticarət dövriyyəsinə getdikcə daha çox cəlb edilən Azərbaycan quberniya və qəzalarının iqtisadi və sosial həyatında da əlamətdar bir dövr sayıla bilər. Azərbaycanın xalq təsərrüfatının bir neçə sahəsi tədricən bazar üçün, ilk növbədə isə Rusiya bazarı üçün məhsul istehsal etməyə başlayır. Neft, ipək, kənd təsərrüfatı və digər məhsulların ixracatı Rusiyanın mərkəzi quberniyaları ilə ticarət əlaqələrinin gücləndirilməsinə im- kan verir, ticarət dövriyyələri genişlənir, əmlak mübadiləsinin üsulları dəyişirdi. Baş verən bu proseslər Quba qəzasının da iqtisadi inkişafına öz müsbət təsirini qoyurdu. Məsələn, XIX əsrin ortalarında Qubadan Rusiya- ya ixracatın ümumi həcmi 80 min rubla, şəhərin illik ticarət dövriyyəsi 500 min rubla çatmışdı ki, bu da həmin dövr üçün kifayət qədər böyük göstərici idi. Şəhərin mühüm ixracat malı xalça idi ki, onun da əsas hissəsi şəhərə qəzadan daxil olur və buradan yaxın və uzaq bazarlara, o cümlədən xaricə göndərilirdi. Rusiya, İran, Dağıstan, habelə Bakı Qubanın əsas ticarət şərikləri idi. Şəhərin iqtisadiyyatında Cənubi Qafqazın, Şimali Qafqazın və Rusiyanın bazarlarına çıxarılan meyvə və tərəvəz ticarəti böyük rol oynayırdı. Bu dövrdə rus toxuculuq sənayesi üçün boyaların hazırlandığı boya otunun istehsalı, habelə, əsasən Volqaboyu şəhərlərə göndərilən ipək xammalının, tütü- nün, dəri məmulatının istehsalı geniş yayılmışdı. (91) İstehsalın və ticarətin genişləndirilməsi Quba şəhərinin özünün də inkişafına səbəb olmuşdu: bu- rada bir neçə kərpic zavodu, 2 tütün fabriki, çoxlu sənətkar emalatxanaları var idi. Həmçinin şəhərdaxili ticarət inkişaf edirdi: əgər 1832-ci ildə Qubada 155 dükan var idisə, 1893-cü ildə onların sayı artıq 1109-a çatırdı. Ticarət mağazalarının əsas hissəsi Qubanın mərkəzi hissəsində – Baş küçədə, Bul- var, Bazar, Komendant küçələrində yerləşirdi. Şəhər ticarətinin əsas mərkəzi bazar meydanı idi. Bu dövrdə Quba şəhərində və qəzanın nisbətən daha iri kəndlərində bir sıra sənətkarlıq və peşə fəaliyyəti sahələri də mövcud idi ki, onların arasında papaqçılıq, çəkməçilik, dərzilik, boyaçılıq, arabaçılıq, dəmirçilik, gönçülük, silahqayırma, əhəng hazırlama və sairi göstərmək olardı. Bu sənətlərin çox hissəsi artıq ənənəvi kustar sənət formalarından kənara çıxırdı. (92) Beləliklə, Rusiya imperiyasında kapitalizmin inkişaf etməsi ilə milli uc- qarlarda da kapitalist münasibətlərinin rüşeymləri yaranırdı. Lakin patriarxal- feodal münasibətlərin saxlanması, eləcə də çar hakimiyyətinin müstəmləkə 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 38 siyasəti istər ümumən Azərbaycanın, istər onun ayrı-ayrı şəhər və qəzalarının sosial-iqtisadi həyatında öz əksini tapırdı. Məsələn, 19 fevral 1861-ci ildə II Aleksandr tərəfindən imzalanmış təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi haqqında Manifest imperiyanın ucqarlarına şamil edilmədi və Cənubi Qaf- qazda, xüsusən Azərbaycanda özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bu sosial münasibətlər sistemi neçə illər sonra ləğv olundu. 14 may 1870-ci il tarixində Çar hökuməti “Cənubi Qafqazın Yelizavetpol, Bakı, İrəvan quberniyalarında və Tiflis quberniyasının bir hissəsində ali müsəlman təbəqəsinin, eləcə də erməni məliklərinin torpaqlarında yerləşdirilmiş dövlət kəndlilərinin sakin- lik qaydaları haqqında Əsasnamə” dərc edir ki, bu sənəd Cənubi Qafqaz- da kəndli islahatının əsas qanunverici aktı hesab olunmaqla kəndlilərin bəylərdən şəxsi asılılığının ləğvini nəzərdə tuturdu. Lakin, “Əsasnamə” həmin dövrdə Quba qəzasına və Zaqatala dairəsinə şamil olunmayaraq, yalnız 1880-ci ildə Qubada, 1913-cü ildə isə Zaqatalada həyata keçirilmişdi. 1860- cı illərin sonunda çar hökuməti tərəfindən həyata keçirilmiş məhkəmə və şəhər islahatları da, Rusiyanın mərkəzi quberniyalarına nisbətən, ucqarlarda əhalinin “müxtəlif tayfalardan olması və geriliyi” bəhanəsi ilə ixtisar edilmiş şəkildə aparılmışdı. (93) Əhalinin “müxtəlif tayfalardan olması və geriliyi” barəsində çar hökumətinin öz mülahizələri var idi. Hələ 1830-cu illərin əvvəllərində senatorlar P.İ.Kutaysov və E.İ.Meçnikov Cənubi Qafqazın bir sıra əyalət və şəhərlərini gəzərək, “Cənubi Qafqaz diyarının qurulması haqqında təkliflər”ini hökumətə təqdim etmişdilər. “Həmin diyarı Rusiya üçün faydalı etmək” məqsədilə hazırlanan bu sənəddə onu “Rusiyaya mülki və siyasi bağlarla vahid bir vücudda bağlamaq və bu yerlərin əhalisini rus dilində danışmağa, düşünməyə və hiss etməyə məcbur etmək” təklif olunurdu. “...Təkliflər” yalnız “mülki və siyasi bağlarla” məhdudlaşmayaraq, həmçinin “diyarın sakinlərini pravoslav dininin işığı ilə şəfəqləndirmək və həyatverici xaçı islamçılığın xarabalıqları üzərində bərqərar etmək” kimi ideya da irəli sürürdü. (94) Məhz bu vəzifənin həlli üçün çarizmin köçürülmə siyasəti işə salınmışdı və artıq 1830-cu illərin əvvəlindən onun reallaşdırılmasına başlanmışdı. Belə ki, çar hökumətinin 20 oktyabr 1830-cu il tarixli Qanunu ilə təriqətçilərin və sektantların bilavasitə Rusiya ərazilərindən Cənubi Qaf- qazda yerləşdirilməsinin əsası qoyulmuş və onların Novorossiysk əyalətinə köçürülməsi dayandırılmışdı. Cənubi Qafqazda rusların ilk məskunlaşdığı yer Bakı quberniyasının Lənkəran qəzasında 1834-cü ildə yaranmış Vəl kəndi olmuşdur. “Baş komandanın sadiqanə məktubunda” qeyd edilirdi ki, Cənubi Qafqazın müxtəlif tayfalı və müxtəlif dinli ucqarında rus qüdrətinin möhkəmləndirilməsi üçün ən təsirli tədbirlərdən biri yerli əhalinin tərkibinin etibarlı rus elementi ilə Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|