Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
31 və ya “qışlaq” tipli yeni qəsəbələr – Vəlioba, Əzizoba, Hacıəlibəy, Ağ-Yazı- Buduq, Digəh-Buduq, Yalavanc və digərləri salınmışdır. Buduqlar da sünni məzhəbinə aid olaraq, buduq və türk dillərində danışırdılar. Ehtimala görə, qrızlar da qədim Qafqaz Albaniyası əhalisinin nəslin- dəndir, yığcam şəkildə eyni adlı dağ kəndi olan Qrızda yaşayırdılar. Zaman keçdikcə qrızların bir hissəsi düzənliyə köçmüş və təkcə Müşkür mahalında 58 qrız bölməsi yaratmışlar. Düzənlikdə yaranmış kəndlər – Hacıqazma, Hacıəhmədoba, Şərifoba, Mənçəroba, Tikanlı Oba və digərləri dağ kəndləri cəmiyyətinə daxil idilər. Müsəlman-sünni olan qrızlar özlərinin qrız, habelə ləzgi və türk dillərində danışırdılar. Məlumdur ki, Fətəli xan XVIII əsrdə az sayda yəhudiləri Qrıza köçürmüşdü, və kənddə mövcud olan yəhudi qəbri bundan xəbər verir. Qubanın Şərqi Qafqaz yəhudilərinin subetnik qrupunu təmsil edən və “dağ yəhudiləri” adlandırılan xalis yəhudi əhalisi yığcam şəkildə yəhudi qəsəbəsində yaşayırdı. Linqvistik və tarixi məlumatlara görə, yəhudilərin Şərqi Qafqaza gəlməsi VI əsrdən gec olmayaraq başlamışdır. Burada onlar şərqi və şimal-şərq ərazilərdə tat dilində danışan əhali arasında məskun- laşmış və tədricən həmin dilə keçmişlər. Qaytakla Şamaxı rayonu arasında dağ yəhudilərinin məskunlaşdığı bütöv bir yaşayış zolağı mövcud idi. XVIII əsrin ortalarında Quba xanlığında, hazırkı yəhudi qəsəbəsindən 2-3 kilometr yuxarıda, Qudyal çayının sol sahilində, Qurçal kəndinin yaxınlığında Kul- qat adlı yəhudi qəsəbəsi mövcud idi. 1742-ci ildə Nadir şah bu qəsəbəni tamamilə dağıtdıqda yəhudilər yalnız özlərini xilas etmək məcburiyyətində qalmışlar. Hüseyn-Əli xanın dövründə Kulqat kəndinin keçmiş sakinləri in- diki yəhudi qəsəbəsinin ərazisində yerləşmişlər. Bu qəsəbə Fətəli xanın hakimiyyəti dövründə, başqa əyalətlərdən, o cümlədən Muğan, Şirvan və Dağıstandan əhalinin Quba xanlığına köçməsi təşviq edilən dövrdə xüsusilə böyümüşdür. Dağ yəhudiləri özlərini “yeudi” (“iudey”) və ya cuur (fars dilindən cuhud – “iudey”) adlandırırdılar, “dağ” -“dağlı” sözü isə onların adına XIX əsrdə rəsmi rus sənədlərində bütün Qafqaz xalqları “dağlı” adlandırılarkən əlavə edilmişdir. Dilinə və digər əlamətlərinə görə onlar farsdilli yəhudilərə mənsub idilər. Məhz bu amildən – dağ yəhudilərinin və Qafqaz tatlarının dili- nin yaxınlığından irəli gələrək bir sıra alimlər belə bir mülahizə irəli sürürlər ki, dağ yəhudiləri “İran tat tayfasının” nümayəndələridir, hələ İranda ikən yəhudi dinini qəbul etmiş və sonradan Cənubi Qafqaza köçmüşlər. (77) Artıq qeyd edildiyi kimi, dağ yəhudiləri Qubada yəhudi qəsəbəsində və həmçinin Quba əyalətinin bir neçə kəndində yaşayırdılar. Mənbələrə görə Quba əyalətinin erməni əhalisi bu torpaqlarda XVIII əsrin sonlarında, Fətəli xanın hakimiyyətinin son illərində məskunlaşmış və əsasən Kilvar və Xaçmaz kəndlərində yığcam halda yaşamışlar. Xristian- qriqorian məzhəbinə etiqad edən Quba ermənilərinin əksəriyyəti irandilli 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 32 idi və bu səbəbdən XVIII – XX əsrlərin bir çox qaynaqlarında və nəşrlərində onlar yalnız “erməni tatları”, “xristian tatları” və ya “qriqorian tatları” deyə adlandırılardılar. Hərçənd, bu tatdilli kəndlərin əhalisi özlərini erməni kimi tanıyır və tat dili ilə yanaşı erməni dilində də danışırdı. (78) Quba xanlığında, sonra isə Quba əyalətində yaşayan bu əhali qrupları arasındakı həmişə rəvan və mehriban qonşuluq münasibətləri olmuşdur, et- nik və ya dini zəmində hər hansı konfliktlər yaranmamışdır. Xüsusi olaraq vurğulanmalıdır ki, Qubanın bilavasitə müsəlman – sünni və şiə əhalisi arasında da nəzərə çarpacaq hər hansı ziddiyyət mövcud olmamışdır, əksinə: “...Quba əyalətlərindən birinin yarısı Ömər təriqətinin, digər yarısı isə Əli təriqətinin arxasınca gedirlər. Mövhumat təsiri olaraq onların arasında yer alan ədavət, ictimai həyatdakı münasibətlərində əks olunmur. Belə ki, öz torpaqlarını düşmənlərdən qorumaq lazım gəldikdə, onlar birləşir və məzhəbi kənara qoyaraq birgə hərəkət edirlər”. (79) 1840-cı illərdə Qubanın şimal-qərb hissəsində “Rus qəsəbəsi”, ya- xud “Qapalı xutor” adını almış və çar hərbi məmurlarının yaşadığı daha bir qəsəbə yaranmışdır. Rusların Quba əyalətində məskunlaşdırılması bu əyalət işğal edildikdən dərhal sonra başlanmış və yerli əhalinin intensiv şəkildə sıxışdırılması ilə müşayiət olunmuşdur ki, bu barədə daha ətraflı aşağıda danışılacaqdır. Quba əyalətinin etnik mənzərəsi Quba şəhəri üçün də səciyyəvi idi. Quba şəhər sakinlərinin əsas etnik-milli qrupunu yerli türkdilli əhali – azərbaycanlılar təşkil edirdi. Şəhərdə sayca çox olan ikinci etnik qrup dağ yəhudiləri və tatlar idi. Digər milli qruplar – ruslar, ermənilər və s. nə sayı, nə də kifayət qədər etnik sabitliyi ilə seçilmirdi. Qubanın milli strukturu- nun formalaşmasına Dağıstandan və İranın şimal əyalətlərindən – Cənubi Azərbaycandan olan işçi miqrasiyası – müvəqqəti mühacirlər də müəyyən təsir göstərmişdir. Qubada müxtəlif dövrlərdə bir neçə Dağıstan xalqı: avar- lar, darginlər, kürəlilər, osetinlər və digərləri yaşamışdır. Onların çoxunu təşkil edən və həmçinin etnik azərbaycanlılar olan İran vətəndaşları Qubada günəmuzd, qulluqçu, qara fəhlə kimi işə götürülürdü, müəyyən hissəsi isə sənətkarlıq, ticarət və s. sahələrdə fəaliyyət göstərirdi. (80) Şəhərin sosial iyerarxiyasında əsas mövqeyi bəylər və ruhanilər tu- turdu. Şəhərin yuxarı təbəqələri əkinçilik üzrə sahibkarlıqdan başqa, həm də ticarətlə məşğul olurdular, müflisləşmiş bəzi bəylər sənətlərə üz tutur, mirzəlik, tərcüməçilik və sair işlərə düzəlirdilər. Rus hökumətinin köçürmə siyasəti, şəhər və kənd əhalisinin sıxışdırıl- ması, hədsiz vergilər və mükəlləfiyyətlər, qanunsuz töycülər, habelə çar komendantlarının özbaşınalığı əhalinin ilk iki onillik ərzində artmış narazılığını getdikcə daha da çox gücləndirirdi. “Bütün bu mahallar özlərini Sizin hökumətinizə sədaqətli kimi göstərsələr də, onlar üzərilərinə qoyulmuş Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|