Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
25 başladıqda və vəliəhd Abbas-Mirzənin, tərkibində bir neçə keçmiş xanların da olduğu 60 minlik ordusu Araz çayını keçdikdə, bir çox bəylər öz maafları, nökərləri ilə birlikdə, habelə kəndlilərin bir hissəsi ona qoşuldular. İranlıların əsas qüvvələrinin hücumu Qarabağ istiqamətində, daha sonra Gəncə, Şəki, Şamaxıya doğru inkişaf edirdi. Şeyxəli Xanın oğlu – Əhməd xan özünün 6 minlik qoşunu ilə Qubanı mühasirəyə aldı. Qoşunların digər hissəsi Lənkəran (23 iyulda alınmışdı) və Salyandan (26 iyulda alınmışdı) Bakıya doğru hərəkət edirdi. Bakıya yaxınlaşan İran qoşun hissələrinin başında Bakının keçmiş hakimi Hüseyn-Qulu Xan dururdu və Bakı qalasından etibarsız sayılaraq çıxarılmış əhalinin bir hissəsi, habelə ətraf kəndlərin əhalisi də bu kəndləri idarə edən bəylərin başçılığı altında ona qoşuldular. (60) Lakin Bakı onu mühasirəyə alanlar tərəfindən ələ keçirilə bilmədi. Abbas-Mirzənin əsas qüvvələri sentyabrın 13-də Gəncə altında məğlubiyyətə uğradıqda və geri çəkilməyə başladıqda, onun qoşunlarının digər dəstələri də “qiyamçı xanlarla”-müstəqil xanlıqların keçmiş hakimləri ilə birlikdə geri çəkilməyə məcbur oldular. Mustafa xan Şirvanlı Şamaxıdan qaçdı. Həmçinin Qubalı Əhməd-xan da Qubanın mühasirəsinə son qoyaraq dəstəsi də geri çəkildi. (61) Az sonra hakimiyyətlərini və əvvəlki mövqelərini geri qaytarmaq ümidi və sonuncu cəhdləri boşa çıxan bir çox xanlar və onları dəstəkləyən bəylər Cənubi Qafqazın sərhədlərini tərk etdilər. Çıxıb getməyən müharibə iştirakçıları, xüsusilə də, yüksək təbəqənin nümayəndələri isə rus hökuməti tərəfindən amansızcasına cəzalandırıldı. Məsələn, yalnız Quba əyalətində 1826-1827-ci illərdə həbs edilənlərdən 20 nəfəri yüksək təbəqəyə (3 xan və 17 bəy) mənsub idi. Xanların hər üçü və 7 bəy edam edilmiş, qalanları isə uzun müddətə məhkum edilərək Sibirə sürgün olunmuşdu. Bütün döyüş iştirakçılarının oğulları Həştərxana, hərbi yetimxana bölmələrinə göndərilmişdi. Onların bütün mülkləri, daşınan və daşınmaz əmlakı, bü- tün kəndləri, eləcə də 342 nəfərin, o cümlədən Əhməd xanla birlikdə İrana qaçmış 81 bəyin əmlakı dövlət xəzinəsinə götürülmüşdür. (62) İkinci Rusiya-İran müharibəsi yenə də Rusiyanın qələbəsi ilə başa çatdı. Rus qoşunları Təbrizə daxil oldu və onların sonrakı hücumlarının təhlükəsi qarşısında Fətəli şah Qacar nəinki Rusiyanın Gülüstan müqaviləsi üzrə əldə etdiyi torpaqlara qarşı iddiadan əl çəkməli oldu, həm də İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını Rusiyaya güzəştə getdi, və bu da Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində 10 fevral 1828-ci ildə bağlanmış yeni, Türkmənçay müqaviləsi ilə möhkəmləndirildi. 1804-1813-cü və 1826-1827-ci illər Rusiya-İran müharibələrinin sonu olan Gülüstan və Türkmənçay sülh müqavilələri Quba xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibində təsbit etdi. 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 26 * * * Azərbaycan xanlıqları Rusiyaya birləşdirildikdən sonra hökumət tərəfindən yeni inzibati-dövlət qaydaları tətbiq edildi. Xanlar hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı, xanlıqlar isə əyalətlərə bölündü. Rusiya İmperiyasının tərkibinə daxil olmuş Azərbaycanın ərazisi, əvvəlki xanlıqların və sultanlıqların sərhədlərinə uyğun olaraq altı əyalətə, iki dairəyə və iki distansiyaya ayrıldı. Əyalət və ya dairənin başında baş komandan tərəfindən rus zabitlərinin arasından təyin edilmiş komendant dayanırdı ki, həmin idarəetmə sistemi də öz adını buradan götürərək komendant üsul-idarəsi sayılırdı. Əyalətlərdə köhnə inzibati bölgü sistemi saxlanılmışdı: hər mahalın başında komendant- lar tərəfindən yerli bəylərdən, ağalardan, məliklərdən təyin edilən naiblər durduğu. Kənd administrasiyası yüzbaşı (starşina), starşina və darğadan ibarət idi. Hər bir əyalətdə komendantın sədrliyi altında məhkəmə (divan- xana) yaradılmışdı ki, onun da tərkibinə iki divanbəyi (yerli feodallardan), iki iclasçı (şəhər sakinlərindən) və bir molla (şəriətin bilicisi qismində) daxil idi. Məhkəmə işləri şəriət və yerli xan qanunvericiliyi əsasında həyata keçirilirdi. Çar hökuməti tərəfindən “hərbi-xalq idarəçiliyi” kimi bəyan edilmiş komen- dant idarə üsulu, demək olar ki, xan idarəçiliyindən heç nə ilə fərqlənmirdi. Hərbi işğal rejimini təmsil edən “hərbi-xalq” idarəçiliyi “Azərbaycan feodal- larının mülkiyyətlərinin aşkar alqı-satqı sistemi idi. O, təslim olmayan xanların, sultanların, məliklərin mülklərini, bağlarını, və kəndlilərini çar xəzinəsinin xeyrinə müsadirə edir və qismən də işğalçı hakimiyyəti yerlərdə dəstəkləyən feodallara paylayırdı. Bu sonuncuların sırasına əsasən öz xanları tərəfindən sıxışdırılan və xanların hakimiyyəti ilə hədsiz səylə mübarizə aparan Qarabağ məlikləri, keçmiş Bakı hakimləri və Naxçıvandan Kəngərli bəyləri aid idi”. (63) “Keçmiş Bakı hakimləri” dedikdə Bakıxanovların nəsli – II Mirzə Məhəmməd xanın özü, oğulları və nəvələri nəzərdə tutulurdu ki, onlara Bakıda və məskunlaşdıqları Quba əyalətində titullu mülklər verilmişdi. Quba xanlığının ərazisi də eyni adlı əyalətə çevrilərək əvvəlcədən mövcud olan 8 mahalı: Quba, Rustov, Müşkür, Şabran, Sədan, Bərmək, Xınalıq və Buduğu əhatə edirdi. Torpaqlar, bağlar, balıq vətəgələri çar xəzinəsinə verilmişdi. Qubanı ilk idarə edən (naib) yerli feodal Hacı bəy olmuşdur. Həm əyalətin, həm də şəhərin idarəçilik sistemi ilk zamanlarda demək olar ki, dəyişməmişdi. Onun hər bir məhəlləsindən vəzifəsi qoşunlara mənzillərin ayrılmasından və şəhərdə təmizliyə nəzarətdən ibarət olan starşinalar (starşinalar) seçilirdi. Starşinalar ümumi işlərə baxan qalabəyinə tabe idilər. Əvvəllər təsdiq edilən bəy idarəçiliyi 1810-cu il Quba üsyanından sonra 1811-ci ildə ləğv edilmiş və komendant idarə üsulu ilə əvəz edilmişdir. 10 mart 1812-ci il tarixdə Quba əyalətinin daxili idarəetməsi üçün Qubada Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|