Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 yolu ilə təyin edilməsi haqqında təklifi, nə də onun təklif etdiyi namizədin özü (Şaqanlı Cahangir xan) Quba əyalətinin “nizama salınması” ilə məşğul olan polkovnik Lisaneviç tərəfindən bəyənilmədi. Lisaneviç Bakı komendantı general Repindən “Cahangir xanın Quba əyalətinin idarə olunmasına cəlb edilməsi barədə sərəncam alsa da, buna əməl etmədi”. Belə ki, “Quba xalqının Cahangir xan tərəfindən idarə edilə biləcəyinə” inanmadı, çünki, “...bəylər və sadə xalqın böyük hissəsi sünnilər, Cahangir xanın özü isə şiə olduğu üçün, mənim bütün səylərimə baxmayaraq, onlar xanı istəmirlər, və bu səbəbdən xan da heç zaman özünü xalqa sevdirə və ya heç olmasa əsas bəylərin bir hissəsinin etibarını qazana bilməyəcəkdir”. Bunun müqabilində Lisaneviç “müvəqqəti olaraq 4 bəydən ibarət, onların hüquqlarına uyğun, yerli gəlirlərdən maaş verməklə, baş hərbi rəisin sədrliyi altında divan” yaradılmasını təklif edilirdi. (57) Burada belə bir məqamı vurğulamaq lazımdır ki, Lisaneviç tərəfindən irəli sürülən dəlil, ilk baxışdan inandırıcı görünsə də, Şeyxəli xanın və Quba xanlarının bütün nəslinin şiə inancına etiqad etməsi nəzərə alınarsa, yuxarıdan verilən göstərişin onun tərəfindən icra olunmamağının əsil səbəbini aydınlaşdırmır. Yəqin ki, buna görə o, 2 həftədən sonra (24 no- yabr 1810-cu il tarixdə), daha çox əsaslandırılmış dəlillər gətirərək, general Tormasova ikinci raportunu göndərir və bir daha qeyd edir ki, “bütün halları təhlil edərək, mən Cahangir xanın xanlığın idarə edilməsinə gətirilməsini mü- nasib hesab etmədim, çünki: 1) yad xanları xalqın gözü götürmür; 2) onların dini fərqlidir və, nəhayət, xalq Rusiya məmurları tərəfindən idarə edilməyə müəyyən mənada artıq adət etmişdir və bütün hallarda özünü daha təmin edilmiş hesab edir. Mən bunu çox ədalətli hesab edirəm, belə ki, xanlıq idarə üsulunda xalq dövlət xəzinəsinə verdiyi vergidən əlavə xanı və onun bütün əshabələrini saxlamalıdır ki, bu da əhali üçün ağır bir yük olacaqdır. Habelə Cahangir xan Qubanın bizə sədaqətli olan nüfuzlu bəylərindən heç birini özünə yaxınlaşdıra bilmir, nəticədə biz xan hakimiyyətinə dözməyən xalqı sakitlikdə saxlamaq üçün orada qoşunlarımızın sayını azaltmaq əvəzinə artırmalı olacağıq”. Həmin bu raportdan məlum olur ki, polkovnik Lisane- viç artıq Qubada podpolkovnik Tixanovskinin sədrliyi altında və 3 bəydən – Həsən əfəndi, Məmməd bəy Buqudski və Musa bəy Əlibəyovdan – ibarət, yerli komendantın iclasçı qismində iştirakı ilə müvəqqəti hakimiyyət üsulu yaratmışdır. (58) Beləliklə, həm Quba xanlığının, həm də Quba xanlarının tarixinə son nöqtə qoyulur. Bu kiçik raport həm də Rusiyanın təbəəliyini qəbul edən, general olan və öz torpaqlarının hakimləri kimi saxlanılan digər Azərbaycan xanlarının gələcək taleyinin müjdəçisi hesab edilə bilər. Lakin qarşıda yalnız bu xanlar, generallar üçün deyil, həm də bütün Azərbaycan xalqı üçün taleyüklü olacaq hadisələr gözlənilirdi. 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 24 * * * 1812-ci ildə Napoleon Rusiyaya qarşı müharibəyə başladı. Bu zaman ruslarla danışıqlar aparan İran şahı danışıqları dayandırdı və tezliklə 20 minlik ordu ilə Qarabağa hücum etdi. Lakin rus qoşunları tərəfindən sıxışdırılan İran dəstələrinin Azərbaycanın digər ərazilərinə girmək cəhdləri uğursuz oldu. Nəticədə şah yalnız 1809-cu ildə ruslar tərəfindən zəbt edilmiş Lənkəranı ələ keçirməyə nail oldu. Rusların ordusu isə Araz çayını keçdi və Aslandüz altındakı döyüşlərdə İran ordusunu darmadağın etdi. Bu qələbədən sonra ruslar yenidən Lənkəranı ələ keçirdilər və İran şahı sülh danışıqlarını yenidən bərpa etməli oldu. 1813-cü 12 oktyabr tarixdə Qarabağda Gülüstan kəndi yaxınlığında İran və Rusiya dövlətləri arasında sülh müqaviləsi bağlandı və bu müqavilənin şərtlərinə əsasən Şimali Azərbaycan xanlıqlarından İrəvan və Naxçıvandan başqa, bütün Azərbaycan xanlıqları (Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şəki, Talış) Rusiyaya verildi. Yuxarıda deyildiyi kimi, bu zaman rus qoşunlarına müqavimət göstər- miş Gəncə, Bakı və Quba xanlıqları artıq ləğv edilmişdi. Rusların hakimiyyətini könüllü olaraq tanımış əyalətlərdə isə köhnə hakimlər hələ qalsalar da, onların da hökmranlığı uzun çəkmədi: 1819-1826-cı illərdə Şəki, Şamaxı, Qarabağ və Lənkəran xanlıqların ləğv edildi. Bu hadisə ona gətirib çıxardı ki, bir çox devrilmiş və öz doğma yurdlarını tərk etmiş xanlar 1826-1828-ci illər ikinci İran-Rusiya müharibəsində İran şahının tərəfinə keçdilər. Birinci müharibədə məğlubiyyətə uğramış İran şahı, bununla belə, Qafqazı yenidən tutmaq ümidini itirmirdi. Onun bu ümidinə həmçinin keçmiş xanlar və hələlik nisbi imtiyazlı vəziyyətlərini saxlasalar da, rus hökumətinin açıq-aşkar etimadsızlığını hiss edən böyük bəy zümrəsi (istər İrana qaçmış, istər Qafqazda qalmış) də qismən rəvac verirdi. “Çar administrasiyası müsəlman elitasını ... daimi gizli təhlükə mənbəyi kimi qəbul edirdi. Bu, heç də İranın və Osman Türkiyəsinin bilavasitə yaxınlığından irəli gəlmirdi. Sadəcə, çar məmurları islam dünyası haqqında çox qaranlıq təsəvvürə malik idilər. İslam mədəni mühiti onlar tərəfindən yad mənşənin-başlanğıcın təcəssümü və hər şeydən əvvəl – Avropanın proqressiv düşüncəsinin barbarcasına və fanatik inkarı kimi qəbul olunurdu. O dövrün rəsmi dilində islam və “gerilik” sinonim sözlər idi”. (59) Lakin, Azərbaycan elitasının nümayəndələrinin də əvvəllər əməkdaşlıq etdiyi rus administrasiyasına qarşı münasibəti mənfi idi. Faktiki olaraq müstəmləkə rejimi olan komendant idarəçiliyi dövrü üçün səciyyəvi olan müxtəlif növ qanun pozuntuları, səlahiyyətləri aşmaq, özbaşınalıq, ağır vergilər və s. təbii ki, bu administrasiyaya qarşı rəğbət yarada bilməzdi. Təsadüfi deyil ki, 1826-cı ilin yayında ikinci İran-Rusiya müharibəsi Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|