Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 xeyir gətirməyəcəkdir və ədalətsiz qəddarlıq qubalıları daha da hiddətləndirə bilər”. Yalnız “silahla müdafiə olunan” düşmənlərin cəzalandırılması, “və on- larla müharibənin qanunları üzrə rəftar edilməsi” əmri verilmişdi”. (47) Lakin, belə görünürdü ki, qubalıların çoxunun heç də əfv barədə xahiş etmək fikri yox idi və bu, general Tormasovu xüsusilə əsəbiləşdirirdi: “Qubalıların açıq-aydın inadkarlığı... düşüncəsizlik deyil, iğtişaşçı ruhu ... elə həddə çatmışdı ki, onlar 4 il ərzində heç vaxt yelbeyin Şeyxəli ilə açıq və gizli əlaqələrdə olmaqdan çəkinməmiş, daima müxtəlif üsullarla onu dəstəkləmiş və düşünmüşlər ki, o, Quba xanı olacaq və bütün xalqın istəyi qarşısında Rusiya Hökuməti nə vaxtsa onun xanlığını təsdiq etməyə razılıq verəcək. Quba torpağındakı indiki çaxnaşma həmin zərərli əlaqələrin və bu xalqın pis niyyətinin nəticəsidir”. (48) Bu sətirlər zəbt edilmiş “xalqın” – indiki halda Quba əhalisinin – işğalçı tərəfindən qəbul və dərk edilməsində olan dərin səhvləri, anlaşılmazlıqları və ziddiyyətləri çox dəqiq xarakterizə edirdi. Həmin sətirlərin müəllifi gizlədə bilmədiyi bir təəssüflə iddia edirdi ki, “əgər Quba xalqı sadiq olsaydı, nəinki təklikdə Şeyxəli xana və onun quldur dəstələrinə qarşı özü müqavimət göstərə bilərdi, həm də bu yelbeyini gizlədən və dəstəkləyən qonşularına da güclü zərbə vura bilərdi”. (49) Yazışmalarda bir qayda olaraq “vəhşi” deyə adlandırılan “Quba xalqı” İmperator Həzrətlərinə niyə sadiq deyildi, və əksinə “yelbeyin”, “əxlaqsız”, “quldur” və “əclaf” Şeyxəli Xan Qubalını niyə müdafiə edirdi? Torpaqlarını zorla ələ keçirmiş “yadelli gəlmələrlə” barışmayan qürurlu və azadlıq sevər xalqın Şeyxəli xanın simasında öz başçısını gördüyü fikrini ağlına belə gətirməyən, eləcə də Şeyxəli xanın özünün və müttəfiqlərinin fəaliyyətinin öz mövqeyini, öz torpaqlarını və öz xalqını qorumaq kimi sadə bir məntiqə söykəndiyini ehtimal etməyən və yaxud etmək istəməyən rus generalı görünür ki, özünə yuxarıdakı sualı vermirdi. Bununla belə, onun həddən artıq mürəkkəb vəziyyətdən çıxış yolu axtararkən, sırf hərbi əmrlərdən başqa, irəli sürdüyü aşağıdakı təkliflər qubalıların “inadı” qarşısında müvəqqəti güzəştlərə getmək zərurətini anladığını göstərir: “yaranmış şərait və İmperator Həzrətlərinə faydalı xidmət göstərilməsi nəzərə alınmaqla Qubada xanlıq bərpa edilsin, bu zaman Rusiyanın təbəəliyində olan digər xanlara aid qaydalar əsas götürülsün; mən onlara hörmət əlaməti olaraq bizim idarəçilik üsuluna vərdiş etməmiş qubalıların hökumətdən narazı qalmağa səbəbləri olmayacağını və onların öz üzərilərində xanlarının olması arzularının təmin ediləcəyini təklif edirəm, amma yalnız Şeyxəli olmamaq şərti ilə...». (50) 1810-cu ilin sentyabr ayında Şeyxəli Xanın tutulması və ya məhv edilməsi üçün artıq 1000 çervon qızıl pul mükafatı, maaşlı rütbə və ya həmin şəxsin vəziyyətinə uyğun Qubada mülk verilməsi təyin edilir, (51) “amansız qiyamçıları isə qırmaq”, ...qiyamın əsas səbəbkarlarını tutmaq və ya onların 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 22 özlərini (itaətli kəndlilərindən savayı) və əmlaklarını ümumiyyətlə məhv etmək (yaxud dövlət xəzinəsinə daxil etmək) göstərişi verilmişdi. (52) Üsyançıların şiddətli müqavimətinə və say üstünlüyünə baxmayaraq, Quba üsyanı 1810-cu ilin dekabrında yalnız rus silahının gücünə yatırıldı, belə ki, rus ordusunun artilleriyadan və digər silah növlərindən geniş istifadə edən ən yaxşı hissələri üsyançılara qarşı yönəldilmişdi. Şeyxəli Xan Dağıstanın dağlarında gizlənə bildi. Sonrakı illərdə o, əvvəlcə Surxay-Xanın Kürə mülkündə, sonra Qazıqumuq xanlığında və Akuşda qalaraq, 1819-cu ilədək partizan müharibəsini davam etdirmiş və rus qoşunlarını Dağıstanın içərilərinə buraxmayaraq, ləzgilərdən ibarət olan çoxminli dəstələrlə Quba- ya və Quba xanlığının kəndlərinə hücumlar etmişdir. 1819-cu ilin iyununda ailəsi ilə birgə yaşadığı Akuşun Başlı kəndinin yaxınlığında Şeyxəli xan ruslarla növbəti qarşıdurmada parlaq qələbə qazandı. O, Başlının – Quba xanlarının irsi kəndində olan 2000-dək evin hamısını atəşə tutan rus qoşunlarının qarşısına 20 minlik qüvvə çıxarmış və rusları ağır itkilərlə geri çəkilməyə məcbur etmişdi. Lakin, bu Şeyxəli Xanın sonuncu qələbəsi idi. 1919-cu ilin avqustunda general Mədətovun və general Pestelin başçılığı altında çox- minli rus qoşunları müxtəlif istiqamətlərdən Dağıstana yürüşə başladılar. Şeyxəli Xan və onun ətrafı belə güclü hücuma davam gətirməyərək, dağlara çəkildilər və yoxa çıxdılar. Onun sonrakı taleyi haqqında dəqiq məlumat yox- dur, lakin, müxtəlif mənbələrdə belə ehtimallar irəli sürülür ki, Şeyxəli Xan 1821-ci ildə ölmüş və Balakəndə dəfn edilmişdir, digər mənbədə isə onun ölüm tarixi kimi 25 may (06 iyun) 1822-ci il göstərilir. (53) Çar hökuməti Şeyxəli Xanın tərəfdarlarının hamısına qəddarcasına divan tutdu. Şeyxəli xanla bütün bu illər ərzində əlaqədə şübhəli bilinən səkkiz nəfər Dərbənd bəyi Həştərxana sürgün edildi. (54) Quba üsyanının iştirakçılarının aqibəti daha ağır oldu. Onları ümumi siyahılarla, “çox qısa sürən və 24 saat ərzində başa çatdırılan hərbi məhkəmədə xəyanətdə günahlandıraraq” Sibirə sürgünə göndərdilər. (55) Həmçinin Tabasaran əyalətinin “Şeyxəlinin tərəfini saxlayan” kəndləri də cəzalandırıldı, onların idarə edilməsi “İmperator Həzrətlərinə sadiq və itaət edən bəylərə həvalə edildi”, ”Şeyxəli ilə qaçan xəyanətkarların” əmlakı isə “digər sadiq bəylərin” idarəçiliyinə verildi. “Gü- nahkarlardan mal-qara qismində alınmış kontribusiya”nın “bir hissəsi hərəkət edən qoşunların istifadəsinə verildi, digər hissəsi isə yandırılmış Eren və Ərkit kəndlərinin Rusiyaya sadiq və Şeyxəli üzündən müflisləşmiş bəylərinə paylandı. Diqqətəlayiqdir ki, bütün bu sərəncamlar “qanunun aliliyini” gözləmək baxımından deyil, “Asiyalılarda bu üsul, həmişə günahkarları cəzalandırmaqla və çalışqan insanlara xeyir verməklə, onları itaətdə saxlamaq üçün ən etibarlı üsuldur” – məntiqi ilə verilmişdi. (56) Quba xanlığının bu hadisələrdən sonra idarəçiliyinə gəldikdə qeyd edilməlidir ki, nə general Tormasovun Qubada yeni xanın müqavilə bağlamaq Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|