Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 “Şəhər məhkəməsi” təsis edilmişdi, və o da daha çox inzibati işlərlə məşğul idi. Bu orqanın məhkəmə funksiyası mülki, ticarət və “az əhəmiyyətli” cinayət işləri üzrə çəkişmələrin araşdırılması ilə məhdudlaşdırılırdı. (64) Bu dövr Qubanın xarici görünüşü Şərqin feodal şəhərlərinin tipik cizgilərinin xatırladırdı. Quba Qudyalçayın sağ sahilində mənzərəli yerdə yerləşən və kiçik, lakin çox yaxşı möhkəmləndirilmiş qala idi. Lakin Rus hakimiyyətinin sabitləşməsi ilə əlaqədar qala özünün keçmiş təyinatını itirməyə başlayır. XIX əsrin 30-cu illərində Quba artıq möhkəmləndirilmiş qa- laya bənzəmirdi və şəhər qalanın hüdudlarından kənara çıxmağa başlamışdı. XIX əsrin əvvəlində Quba şəhərinin özündə təxminən 600 ev və 310 təsərrüfat var idi. (65) Q.S.Bronevskinin məlumatlarına görə, 1807-ci ildə ümumilikdə Quba xanlığında 8 min ev vardı, 1832-ci ilin kameral hesablamalarına görə isə – 13 min ev və ya 46 min kişi cinsinə mənsub adam var idi. Bu sonuncu rəqəmə 199 bəy ailəsi və 260 müsəlman ruhani ailəsi daxil idi. Şəhər əhalisi (təxminən 1400 adam) sənətkarlıqla və ticarətlə məşğul olurdu. 292 kənddə kənd sakinləri əkinlə, maldarlıqla və qismən baramaçılıqla məşğul idilər. Sənətlərdən xalçaçılıq, silahqayırma və dulusçuluq işləri geniş yayılmışdı. (66) Quba xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsinin ilk illərində vergilərdə və feodallardan asılı kəndlilərin – rəiyyətin mükəlləfiyyətində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verməmişdi. Kəndlilərdən çoxu mülklərə, tüyüllərə və vəqflərə təhkim edilmişdi. Lakin rəiyyətdən vergiləri təkcə bəylər yox, həm və çar xəzinəsi almağa başlamışdı. 1830-cu illərin əvvəlində Quba əyaləti əraziləri “Kürə xanlığından (Qazıqumuq əyalətindən) şimaldan Samur çayı ilə, cənuba doğru Şirvandan Qafqaz sıra dağları ilə və Qurd-bulaq adlanan təbii sərhədlə, Bakı əyalətindən Sumqayıt çayı ilə, şərqdən Xəzər dənizinin sahilləri, qərbdən Qafqaz sıra dağları ilə müəyyən edilirdi”. Quba əyalətində əhalinin sayı 88 650 nəfəri təşkil edirdi ki, onlardan 3 830 nəfər – Quba şəhərində, 1 294 nəfər – şəhər kənarı yəhudi qəsəbəsində, 82 150 nəfər isə on mahalı birləşdirən 292 kənddə yaşayırdı. Quba əyalətinə həmçinin “uzaqlığına və vəhşiliyinə görə” kameral hesablanması aparılmayan, lakin sorğular yolu ilə kəndlərin və ailələrinin sayı məlum olan azad dağ xalqları birləşdirilmişdi: 4 mahala daxil olan 32 dağ kəndində təxminən 4 456 ailə yaşayırdı. (67) F.A.Şnitnikovun “Quba əyalətinin təsviri”ndən (1832-ci il) göründüyü kimi, Quba qəzasının sakinləri əkinçiliklə (Şabran, Müşkür, Tip, Sırt və Şeşpara mahallarında), maldarlıqla (Anaqdərə, Bərmək, Buduq, Xınalıq və Yuxarıbaş mahallarında), bağçılıqla, mahud, xalça, palaz, çuval toxuculuğu ilə məşğul olur- dular, bostanları, dirrikləri vardı, tütün və pambıq əkir, tülkü və dələ ovlayırdılar. Buqud və Şabran mahallarında at zavodları var idi. Sənaye ilə yalnız Qubanın və şəhərkənarı Yəhudi qəsəbəsinin sakinləri məşğul olurdular. (68) 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 28 XIX əsrin birinci rübünün böhranlı hərbi-siyasi hadisələri Azərbaycanın, o cümlədən Quba əyalətinin etnik mənzərəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdi. “Qafqaz xalqlarının ram edilməsi prosesində çoxmillətli dövlətin mahiyyəti haqqında çar elitasının təsəvvürü dəyişilmişdi... Çar hökuməti öz vəzifəsini belə etnik rəngarəngliyin kökünü kəsməkdə görürdü. Təsadüfi deyil ki, o bu siyasətini islamın nüfuzdan salınması və müsəlman zadəganlığının legitimliyinə (qanuniliyinə) son qoyulması ilə başlayır. Artıq XIX əsrin birinci rübündə çar hökumətində belə bir plan təsdiq olunur: müsəlman xan və bəylərin hakimiyyətini zəiflətmək məqsədilə, yerli inzibati orqanlara rus nümayəndələri ilə yanaşı iki digər xristian millətinin, erməni və gürcülərin də nümayəndələri cəlb edilsin. 1820-ci illərin sonlarında İrandan və Osmanlı imperiyasından mütəmadi olaraq ermənilərin İrəvan ərazisinə köçürülməsinə başlandı. 1828-ci ildə I Nikolayın əmri ilə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ümumi “Erməni əyaləti” adı ilə birləşdirildi və xristian qaçqınlarının bu əyalətə yerləşdirilməsi xüsusilə geniş vüsət aldı. 1839-cu ildə Tiflisdə baş koman- dan erməni əhalisinin müsəlman bəylərinin hakimiyyətindən azad edilməsi haqqında qərar qəbul etdi, çünki, onun fikrinə görə, “xristian olan ermənilər müsəlman ağaların hakimiyyəti altında qala bilməzlər”. (69) Lakin Quba əyalətinin vəziyyətinin təsvir edildiyi sənədlərdən görün- düyü kimi, bu əyalətin əhalisi yalnız dini mənsubiyyətinə görə deyil, həm də hakimiyyətə “bağlılığına” görə nəzərə alınırdı. F.A.Şnitnikov “Quba əyalətinin əhalisinin çox hissəsinin sünni təriqətindən olan müsəlmanlardan, az hissəsinin isə erməni və yəhudilərdən ibarət olduğunu” vurğulayaraq, onların fərqli xüsusiyyət və xarakterləri barədə öz “təsviri”ndə yazırdı: “Müsəlmanlar bərəkətli və məhsuldar torpaqlarda yerləşməklə, az zəhmətlə həyat üçün lazım olan bütün nemətləri əldə edirlər, daha boş və məzmunsuz həyat sürürlər, bu səbəbdən də onlara bir sıra naqis ehtiraslar hakim kəsilmişdir: pul hərisliyi, şəhvət, məkr, digər dinə mənsub olanlara qarşı nifrət, (bu sonuncuların qarşısında onlar öz həmməzhəbinin cinayətini gizlədərək, al- lah qarşısında yalandan and içməkdən belə çəkinmirlər), həmçinin qisasçılıq (bu zaman öz doğmalarına belə rəhm etmirlər). Onların tərifəlayiq cəhətləri isə dinə ciddi riayət etmələri, qonaqpərvərlik və havadarlıq, təqib olunana sığınacağın verilməsidir. Ermənilərin sayı burada son dərəcə azdır, onlar sakit həyat tərzi sürür, zəhmətkeşdirlər və öz qanunlarını ciddi şəkildə müdafiə edərək, rus hökumətinə sadiqdirlər. Yəhudilərin fərqləndirici xüsusiyyətləri inadcıllıq, yalançılığa meyl, var- dövlətin yığmağa hərislik, müsbət cəhətləri isə dini qaydalara ciddi riayət etmələridir”. (70) F.A.Şnitnikov tərəfindən yaxşı “xasiyyətnaməsinə” layiq görülən yeganə millət – ermənilər, bununla belə, kütləvi qaydada yayıldıqları digər Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|