Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
53 2. İmkan daxilində qısa müddətdə istisnasız olaraq bütün millətlərdən qəza kəndli qurultayının çağırılmasını Sovetlərdən xahiş edirik; 3. Silah daşıya bilən bütün əhalinin özünü müdafiə məqsədilə silahlandırılmasını xahiş edi- rik”. (147) “Quba qəzasının kəndliləri” adlananların özlərini kimdən “müdafiə etməyə” hazırlaşdığı qətnamədə dəqiqləşdirilmirdi. Lakin sənədin özü bolşeviklərin Quba qəzasında öz hakimiyyətini silah yolu ilə qurmaq və yerli əhalinin nümayəndələrini də məhz bu məqsədlə qabaqcadan silahlandırmaq niyyətindən xəbər verirdi. Qəzanın rus əhalisinin, yəni özünün potensial tərəfdarlarının azsaylı olmasını nəzərə alaraq, bolşeviklər digər millətlərin etibarını da qazanmağa çalışırdılar. 1918-ci ilin mart ayının ortalarında, “Hümmət” partiyasının rəhbərlərindən biri və RSDFP-nın (bolşevik) Bakı və Şəhər komitələrinin üzvü, 1918-ci ilin yanvarında qızıl qvardiya dəstələrinin təşkili üzrə komissiyaya seçilmiş Məşədi Əzizbəyov Xaçmaza gələrək bu- rada bolşevik təşkilatlarının nümayəndələri ilə müşavirə keçirir və həmin yığıncaqda Bakının təhlükəsizliyinin təminatı üçün Quba qəzasının mü- hüm strateji əhəmiyyətini vurğulayır. Belə çıxırdı ki, guya bolşevikləri Dağıstanda dağlılar hərəkatının güclənməsi narahat edir. (148) Bir neçə gündən sonra Quba şəhərinin yəhudi qəsəbəsində, “Qırmızı qvardiyanın fəal təşkilatçılarından biri olan İ.İfraimovun mənzilində bolşeviklərin müşavirəsi keçirilir və qırmızı qvardiya dəstələrinin yaradıl-masının sürətləndirilməsi qərara alınır”. (149) Bolşeviklərin tərəfdarlarını mümkün qədər çox sayda silahlandırıl- masının zəruriliyi müzakirə olunan bütün bu müşavirə və iclaslar artıq sadəcə danışıqlar deyildi. İstər Bakı şəhərində, istərsə də qəzalarda hakimiyyətin bolşeviklər tərəfindən ələ keçirilməsi üçün ciddi və planauyğun hazırlıqlar gedirdi. Quba qəzası əhalisinin bolşeviklərin bu planlarından nə dərəcədə xəbərdar olduğu məlum deyil. Lakin, artıq 1918-ci ilin mart ayının əvvəlində Qubanın erməni əhalisinin bir hissəsi şəhərdəki evlərini tələsik sataraq və yaxud müsəlman qonşularına onların ev və əmlaklarından muğayat olmalarını xahiş edərək, Bakıya köçməyə başladılar. Tezliklə başında Stepan Şaumyanın durduğu Bakı Soveti öz planlarını həyata keçirməyə başladı və hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, bu plan- lar yalnız hakimiyyətin əldə edilməsi ilə məhdudlaşmırdı. Bakıda 1918-ci ilin mart hadisələri bu yolda ilk mərhələ oldu. * * * 1918-ci ilin mart ayının son günlərində Bakı Soveti “əksinqilab elementlərlə mübarizə” şüarı altında irimiqyaslı silahlı aksiyaya başladı. “Əksinqilabı element” adı altında başda “Müsavat” partiyası olmaqla 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 54 azərbaycanlıların milli qüvvələri nəzərdə tutulsa da bu “cəza aksiyası” Bakı şəhərinin və onun ətraf kəndlərinin bütün müsəlman əhalisinə qarşı yönəldi və başladığı andan kütləvi talan və qırğınlar xarakteri aldı. (150) Bu hərbi əməliyyata “İnqilabı müdafiə komitəsi” adlı komitə rəhbərlik edirdi. “Bakı şəhəri və onun rayonlarının ali hərbi-siyasi orqanı” elan edilən bu komitənin tərkibinə bolşeviklərdən - S.G.Şaumyan, Q.Korqanov, P.Caparidze, İ.Suxartsev, sağ eserlərin lideri S.Saakyan və “Daşnaksütun” partiyasının Bakı təşkilatının rəhbəri S.Melik-Yolçuyan daxil edilmişdi. Komitədə azərbaycanlılardan yeganə namizəd “əksinqilab elementlər ilə mübarizənin” ilk günlərində dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı vəhşiliklərin miqyasından dəhşətə gəlmiş bolşevik N.Nərimanov idi. Bir həftə davam edən, onun üç günü - martın 30-u axşamından aprelin 2-dək – xüsusilə kütləvi xarakter alan qırğın və ta- lanlar nəticəsində Bakı şəhəri və qəzasının əsasən müsəlman-türk əhalisinin, əksəriyyəti dinc sakinlərdən ibarət – “fəhlə və aralarında minlərlə qadının, uşaqların və silah daşıya bilməyən adamların olduğu əhalinin məzlum hissəsini” (151) təşkil edən – 12 min nəfər vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Şəhərin müsəlman məhəllələrində həmçinin on minlərlə ev, müsəl- manlara məxsus sənaye, mülki, ticarət obyektləri, habelə azərbaycanlıların sosial-mədəni və dini mərkəzlərini təcəssüm edən bir sıra binalar yandırıldı və talan edildi. Bakının müsəlman əhalisinə vurulmuş maddi zərər, təkcə istintaqa məlum olan faktlar əsasında, rublun (manatın) köhnə dəyəri ilə təxminən 400.000.000 rubl təşkil edirdi. (152) Mart hadisələrinin ilkin səbəbləri, gedişi, xüsusiyyətləri və nəticələri üzərində ətraflı dayanmadan, (153) bunu qeyd etmək lazımdır ki, artıq qanlı hadisələrin başladığı andan, müsəlman qırğınlarının rəhbərləri və səbəbkarları, başda S.Şaumyan olmaqla, bu qırğınları ““Müsavat” partiyasından olan millətçilərin və onların arxasınca gedən əksinqilabi elementlərinin qiyamının”, sonradan isə – “vətəndaş müharibəsinin” yatırılması kimi qələmə verirdilər. (154) Lakin, mart hadisələrinin mahiyyətinin bu “qiyam” və “vətəndaş müharibəsi” şərhləri heç bir tənqidə davam gətirmir. Mart hadisələri ərəfəsində Bakıda və onun ətrafında azərbaycanlıların, o cümlədən ““Müsavat” partiyasından olan millətçilərin”, düşmənin 12 min- lik “Qızıl ordusu” qarşısında “qiyam” qaldıracaq hər hansı iri hərbi birləş- mələrinin olmaması (155) yalnız “Müsavat” partiyasının lideri Məmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən deyil, həm də həmin hadisələrin digər iştirakçıları və şahidləri tərəfindən təsdiq olunurdu. M.Ə.Rəsulzadə bu məsələ ilə bağlı yazırdı: “Mart hadisələrində “Müsa- vatı” günahlandırırlar. Bu tamamilə əsassız idi, belə ki, müharibə elan etmək üçün heç olmasa müəyyən fiziki qüvvəyə malik olmaq lazım idi ki, bu da “Müsavat”da yox idi”. (156) Bu faktı 1918-ci il mart hadisələrinin mahiyyətini açıqlayan ilk so- Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|