379
2 - "Müsavat"ın təklifi".
Qarabağ hadisatı haqqında hökumətin bəyanat və məlumatını dinləyərək və hökuməti-məhəlliyyə, xüsusən
general qubernatorun əməl və fəaliyyətində heç bir qanunsuzluq əlaməti görməyərək Məclisi-Məbusan bu
hadisənin təsviyəsi üçün hökumət tərəfindən ittixaz olunmuş tədbirləri təsviblə növbədəki məsələlərin
müzakirəsinə keçir.
Birinci təklifin lehinə ancaq ermənilər səs vermişlər. Sosialistlər səs verməmişlər və əksəriyyət əleyhinə səs
vermişdir. İkinci təklifin əleyhinə ermənilər və lehinə əksəriyyət səs vermişdir. Sosialistlər bu təklifə də rəy
verməmişlərdir.
Sədr - Hökumətin bəyanatı haqqında kim danışmaq istər? Zahirən verilən bəyanat xüsusunda danışmaq
istəyən yoxdur. Söz Əhməd Cövdət Pepinovundur.
Əhməd Cövdət - Əfəndilər! Üçüncü məclisdir ki, Qarabağ hadisatı mübahisə, mücadilə ediriz. Əvvəl
parlaman tərəfindən gedən heyətin bu gündə hökumət rəisinin izahatını dinlədik. Bu barədə bir çox şeylər
demək olardı. Lakin hökumət rəisi deyən sözlərin bir çoxu, bir neçə kəlmə də olsa deməyə bizi məcbur etdi.
Məəttəəssüf haman məruzədə bulunan parlaman üzvləri, hökumət dediyi kimi bir tərəf ifrat dikər tərəf
[871 -
872
] təfrit gətirdilər. Məsələ cinayətdən ziyadə siyasətə müncərr oldu. Qara bəy və Şəfi bəy məsələni siyasi
tərəfdən baxıb istədilər ki, bu cinayətin az olmağını göstərməklə guya Azərbaycan üzərindən bu ittihamı
qaldırsınlar. Digər tərəfdən Çubaryan və qeyriləri böylə göstərirlər ki, guya bu hadisələrdə Azərbaycan
qulluqçuları, məmurları müqəssirdirlər və o məmurları məsul bilib müttəhim edirlər. Hadisə haqqında bir nöqtə
ərz edərdim ki, Qaybalı kəndində cinayət olmuşdur, bunu hökumət də etiraf edir. Buna cavab ola bilər ki, böylə
hadisə cinayətdir, hökumət canini sarsar. Buna da cavab ola bilər ki, böylə cinayətlər hər hökumətdə olub
canilərə cəza verilir. Ələlxüsus biz ki, ədalət, müsavat üzərində yeni hökumət yapmış, biz başqalardan
Avropadan ədalət, müsavat gözləyirik. İndi onu öz aramızda, işləməzsə başqalardan gözləməyə haqqımız
yoxdur. Bunun üçüncü tərəfi də vardır ki, məttəəssüf 10 sənədən bəri 2 millət arasında ədavət və küdurət davam
edir. Bununla da ədavətin arası kəsilməz. Bunun axırı onda ola bilər ki, hər tərəf öz tərəfindən olan
günahkarlara, canilərə tənbeh edə. Əgər hər tərəf öz canilərinə tənbeh etməzsə, bununla da bu işlərin qabağını
almazsa, demək bir gözlə baxmaq, qardaşvari yaşamaq istəyiriz. Və deyilən bu sözlər də yalandır, əkər bir tərəf
qəti tədbir görürsə o biri tərəf bunu görər və o da canilər xüsusunda qəti tədbirlər görməyə məcbur olar. Və
bizim də o biri tərəfdən caniləri tənbeh etməyi tələb etməyə haqqımız var. Onda mən əminəm ki, o günki biz
istəyirik gəlsin, gələr.
Nəsib bəy - Əgər Ermənistan içində böylə işlərə yol verilirsə Qarabağ vaqiəsi kimi işlərə imkan
verməməliyiz. (Davamlı alqışlar).
Sədr - Söz Qarabəylinindir.
Qara bəy - Rəisi-Vükəla buyurdu ki, Şuşa vaqiəsi haqqında doklad edənlərin ikisi də, birisi müdafiə, digəri
müttəhim etmək üçün çalışmışlar. Zənnimcə orada olan cinayətlər və həqiqətlər gizlədilməmiş və həqiqəti
layiqincə təsvir etmirik və bir də müdafiəyə lüzum görmürəm. Gördüyümüz şeylər bir tərəfdə qalmış, yalnız
əsassız şeylər ortalığa salaraq millətimizi və hökumətimizi ittiham etməyə çalışmışlardır, biz də onlara cavab
verməyə məcbur olduq. Biz camaəti həyəcana gətirmək istəmirik. Biz həqiqəti söyləyirik, meydana qoyuruq.
Erməni məruzəçisinin söylədiyi doğru deyildir. Biz çox yaxşı başa düşmüşük ki, bu məsələ müsəlmanları
ittiham etmək üçün qaldırılıb. Onlar zənn edirlər ki, müsəlmanlar bunu anlamayacaqlar. Onlar da ittiham
edəcəklərdir. Biz onların nə kimi siyasət yeritdikləri və tərzi-hərəkətlərini çox yaxşı düşünürük, görürük və
bilirik. heç bir vaxt camaəti bir-birinə vuruşdurmağa çalışmayaq. Fəqət məəttəəsüf onlar daima bizə qarşı başqa
fikirlər yürütmüşlər.
Sədr - Söz Əhməd Cavad əfəndinindir.
Əhməd bəy - Qara bəy doğru söyləyir. Bir tərəfdən bizi məsul edən ermənilər unutmamalıdırlar ki,
kəndliləri də məsuldurlar. Çünki Qarabağa milyonlarca paralar və əsləhələr ermənilər üçün Qarabağdan gəlir və
bir çox Daşnaksütun üzvləri Qarabağa gəlib təbliğat yapıb oranı da Ermənistana qatmaq istəyirlər. İllah bu da
inkar ediləcək şey deyildir.
Sədr - Rica edirəm məsələni bitirəsiniz.
Əhməd Cövdət - Onun üçün deyirəm. Qara bəyin fikri doğru deyildir. Biz buna yol verməməliyik ki, böylə
şeylər olsun. Bu yol çox ağır və zərərli yoldur. Bu yolda duran firqə adamları Azərbaycana düşməndirlər.
Azərbaycanın istiqlalını istəməyənlərdir. Çünki böylə olsa aləm biləcək və Avropa öylə zənn edəcəkdir ki,
doğrudan da bizim heç şeyə haqqımız yoxdur. Mən heç bir məsuliyyətdən qorxmuram. Çünki həyatımın son on
ili içərisində, xüsusən 2 sənənin ərzində o qədər hadisələr görmüşdür ki, böylə qarışıqlar ona aşinadır. Qaybalı
kəndi hadisəsində heç bir məsuliyyətdən qorxmayaraq mən təklif edirəm ki, hər kəs o hadisədə iştirak etmişsə
təhqiq edilsin və müqəssirlər cəzalarını çəksinlər. Çünki biz bütün Azərbaycan xalqının mənafeyini gözləyirik.
Bunun üçün tək məmurlardan müqəssirlər varsa cəzalandırmalıyıq. Bu gün hökumət qət eləmişdir ki, oraya bir
komisyon getsin. Təhqiqatdan sonra məmurlarımızdan məsul olan varsa cəzalarını görsünlər. Doktor Qarabəy
bundan qorxur. Mən isə bundan əsla qorxmuram. Avropa da bilsin ki, bizim adilinə bir hökumət qurmağa haqqı-