Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

135 

 

Müəllif  musiqinin  sehrini  öyrənməyənləri,  bu  fənnə  meyil  göstərməyənləri 

cahil  adlandırır.  Təbii  olaraq  musiqidən  faydalanma  insanı  xeyirxahlığa,  kamilliyə, 

ülviliyə  səsləyir,  onda  yüksək  mənəvi  aləm  yaradır.  Əsərdə  musiqinin  müalicəvi 

əhəmiyyətindən  xüsusi  bəhs  edilir.  Muğamların  tarixi  və  məzmunu  ilə  bağlı 

mülahizələri diqqəti çəkir. O, muğamları mahiyyətinə görə səciyyələndirir. Yoxsullar 

üçün  "Novruzi-ərəb",  "Rəhvan",  türklər  üçün  "Hicaz",  "Novruzi-əsl",  alimlər  üçün 

"Əraq",  "Segah",  xəstələr  üçün  "Hüseyn",  "Üşşaq",  "Əraq",  qadınlar  üçün  "Segah", 

"Şahnaz",  ədiblər  üçün  isə  "Çahargah",  "Hicaz"  muğamlarının  oxunmasını  məsləhət 

görür. 

Əbdülmömin gözəl  səsi,  şirin avazı  və  aydın  ləhcəsi ilə seçilən,  xanəndəliyin 

sirlərinə  dərindən  bələd  olan  xanəndə  olmuşdur.  Onun  tövsiyəsinə  görə  xanəndənin 

boyuna  uyar,  zövqü  oxşar  səliqəli  geyim  dəsti  olmalıdır.  Xanəndə  həmişə  səsini 

qorumalı, onun qeydinə qalmalıdır. Ona görə də süd içməli, zeytun yağından istifadə 

etməlidir.  Səsi  zora  salmaq,  süniliyə  meyil  göstərmək  qəti  qadağandır.  Xanəndə 

mütləq  idmanla  məşğul  olmalıdır.  Bu,  onun  gümrahlığını,  həvəs,  şövq  və  inamını 

gücləndirir.  Xanəndə  12  muğam,  24  şöbə  və  48  guşənin  sirrinə  vaqif  olmalı,  onları 

məharətlə  ifa  etməyi  bacarmalıdır.  Onun  musiqi  alətləri  haqqında  da  maraqlı 

mülahizələri vardır.

 

 

Musiqinin  əməli  cəhətlərinə  yaxından  bələd  olan  Mirzə  bəyin  "Risaleyi-

musiqi" əsərində  melodiyaların yaranması və ritmik zərblərin vurulması qaydaları

 

öz 

əksini  tapmışdır.  Əsərdə  ifaçılara  verilən  məsləhətlər  böyük  maraq  doğurur, 

muğamların  məzmun  və  mahiyyəti,  xalqımızın 

musiqi  tarixi  haqqında  da  məlumat

 

diqqəti  cəlb 

edir[13]. 

Mir  Möhsün  Nəvvab.  XIX  əsrin  qaynar 

musiqi  həyatından  söhbət  açarkən  ilk  növbədə 

Nəvvab  Mir  Möhsün  ibn  Hacı  Seyid  Əhməd 

Qarabaği yada düşür. 

Şuşada 1833-cü ildə dünyaya gəlmiş, nadir

 

istedad və ensiklopedik biliyə malik Mir Möhsün 

Nəvvab  musiqi  tariximizi  araşdıran  görkəmli 

sənətkarlardandır. Heç şübhəsiz, Şuşanın əfsanəvi 

təbiəti,  qaynar  musiqi  məclisləri  onun  həyatında 

və  musiqişünas  kimi  formalaşmasında  xüsusi  rol 

oynamışdır. 

İlk 

təhsilini 

Molla 

Abbas 

mədrəsəsində alan Nəvvab Azərbaycan, ərəb, fars 

və  rus  dillərini  mükəmməl  öyrənmiş,  əsərlərini 

həmin dillərdə qələmə almışdır. 

Qarabağda  təhsil,  musiqi  və  ədəbiyyatın  inkişafında,  Şuşanın  musiqi 

mərkəzlərindən birinə çevrilməsində bu ölməz sənətkarın böyük xidmətləri olmuşdur. 

Onun iştirakı ilə təşkil olunan "Məclisi-Fəramuşan"da və "Musiqiçilər" məclislərində 

---

136 

 

ədiblərlə  yanaşı musiqiçilər  də iştirak etmişlər[14]. Musiqinin yaranması və inkişafı, 

təsir  gücü,  xanəndəlik  sənəti,  muğamların  oxunma  qaydaları  və  digər  mühüm 

məsələlər  məclisdə  geniş  söhbətlərə  səbəb  olurdu.  "Musiqi  məclislərində  "Şur", 

"Mahur", "Çahargah", "Bayatı İsfahan" muğamlarının oxunması iki, bəzən də üç saat 

çəkərdi. Maraqlısı budur ki,  məclislərdə bütün muğamları düzgün və  tamam dəstgah 

oxumağı  öyrənən  xanəndələr  hər  hansı  bir  muğamı  daha  kamil  öyrənər,  başqa  sözlə 

desək, ixtisaslaşmağa çalışardı"[15]. 

Xatırladaq ki, onun çoxillik və çoxsahəli yaradıcılığı iyirmidən çox əsərində öz 

əksini tapmışdır. Buraya bir sıra bənzərsiz miniatürlərini və rəsmlərini də əlavə etmək 

olar.  Nəvvabın  görkəmli  musiqişünas  kimi  məşhurlaşmasında  1884-cü  ildə 

Azərbaycan dilində yazdığı və 1913-cü ildə nəşr etdirdiyi "Vüzuhül-ərğam" adlı əsəri 

xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir.  Şərq  və  yunan  musiqişünaslarının  əsərlərini  hərtərəfli 

öyrənən Nəvvab, xalqımızın orta əsr  musiqi bahadırlarının musiqi nəzəriyyələrini də 

dərindən  mənimsəmiş  və  yeri  gəldikcə  onlardan  bacarıqla  istifadə  etmişdir. 

Yığcamlılığı,  məzmunluluğu  və  təcrübəvi  əhəmiyyəti  cəhətdən  diqqəti  cəlb  edən 

əsərin girişində musiqi elminin ictimai əhəmiyyəti və onun inkişaf yollarından söhbət 

açılır.  Nəvvab  musiqi  elminə  bələd  olmaqla  yanaşı,  onu  çalıb-çağırmağı  da  tövsiyə 

edir. 

Kitabın  maraqlı  cəhətlərindən  biri  də  musiqinin  mənəvi  təsir  gücünə  malik 

olmasının  izahıdır.  O  göstərir  ki,  xəstəlik  bədəndə  istilik  və  soyuqluq  törədir.  Bir 

qayda  olaraq,  şadlıq  hərarəti,  qəmginlik  isə  soyuğu  artırır.  Ona  görə  də  bədəndə 

hərarət  olsa, şadlıq və  sevinc aşılayan  nəğmələr, hüzn  və  məlal  gətirən nəğmələr

 

isə 

soyuqluq olsa oxunmalıdır. 

Kitabda  musiqi səsləri, pərdə və kök sistemi,  muğam, şöbə, guşə və avazların 

şərhinə  xeyli  yer  verilmişdir.  Nəvvab  "Üşşaq",  "Nəva",  "Busəlik",  "Rast",  "Əraq" 

"İsfahani", "Zirəfkəndə", "Bozark", "Zəngulə", "Rəhavi", "Hüseyni", "Hicazi" adlı 12 

pərdənin adlarını qeyd edir. 

Əsərdə  muğamların adları ilə əlaqədar verilən izahlar da  diqqəti cəlb edir. O, 

"bu pərdəyə ona görə "Rast" deyilir ki, əksər sövqlər bu pərdə ilə gəlir və bu  havanı 

guya bahar küləyinin hərəkətindən kəşf ediblər. Həmçinin  "Rahab"ın yağışın damcı-

damcı  tökülməsindən,  "Çahargah"ın  göy  guruldamasından,  "Dügah"ın  fəvvarədən 

axan sudan, "Nəva"nın aşiqlərin ürəkyandırıcı naləsindən, "Mahur"un suda üzməkdən, 

"Şahnaz"ın bülbüllərin aşiqanə sədasından götürüldüyünü" söyləyir[16].  

Əsərdə  nəğmə  və  havaların  meydana  gəlməsi,  muğamlar  və  onların 

əhəmiyyəti, ifaçılıq sənəti və s. nisbətən ətraflı şərh edilir. 

Üzeyir  Hacıbəyov.  Mənəvi  dünyamızın  günəşi,  musiqi  taleyimizin  əlçatmaz, 

ünyetməz  zirvəsidi  Üzeyir  bəy.  Qafqaz  musiqisinin  atası,  Şərq  musiqisinin 

peyğəmbəri, dünya musiqisinin şöhrətidi Üzeyir bəy. 

Üzeyir  Əbdülhüseyn  oğlu  Hacıbəyov  1885-ci  il  sentyabr  ayının  5-də 

Ağcabədidə  dünyaya  göz  açmışdır.  Gələcəyin  böyük  dühası  gənclik  çağlarını 

xalqımızın  musiqi  laylası  sayılan  Şuşada  keçirmişdir.  Bir  tərəfdən  valideynlərinin 

---