Azərbaycanlilarin II dünya müharġBƏSĠNDƏ ĠġTĠraki
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
99 ədalətsizlik və siyasi səhv idi. Böyük qələbədən üç il sonra bu keçmiş hərbi əsirlərin Sovet siyasi sistemi üçün qorxulu olması inandırıcı deyildi. Azərbaycanlı hərbi əsirlərin həyatı haqqında bizə hələlik nə məlumdur? 1941-ci ilin 22 dekabrında Hitler hərbi əsirlərdən ibarət müsəlman legionlarının yaradılması haqqında sərəncam vermişdi və nəzərdə tutulurdu ki, Qafqazlı, Türküstanlı və Gürcüstanlı müsəlmanlardan ibarət üç legion yaradılaraq, gələcəkdə Sovet ordusuna qarşı mübarizədə istifadə edilsin. Bəzi məlumatlara görə, sonra Azərbaycanlı əsirləri Şimali Qafqazlı əsir müsəlmanlardan ayıraraq ayrıca bir legionda birləşdirmişdilər. Mətbuatda dərc edilən məlumatlarda deyilir ki, legionun ayrı-ayrı bölmələrinə mayor Əbülrəhman Fətəlibəyli, Beydulla Babayev, Hətəm Əlibəyov, Abbas bəy və digərləri başçılıq edirdilər. Əlbəttə ümumi rəhbərlik faşist zabitləri tərəfindən həyata keçirilirdi. Bəzi məlumatlara görə azərbaycanlıların yerləşdiyi legionda 70 minə yaxın əsir olmuşdur. Bu legionların qərargahı Polşada yerləşirdi 43 . Həmin dövrdə Türkiyədə yaşayan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Almaniyaya gələcək “Şərq Nazirliyi”nin (Nazir Rozenberq idi) siyasi bölməsində Qafqaz şöbəsinin başçısı professor Fon Mende ilə görüşərək azərbaycanlı əsirlər məsələsini müzakirə etmişdi. Azərbaycanlı əsirlərdən ibarət yaradılmış legion haqqında M.Ə.Rəsulzadə “Çağdaş Azərbaycan tarixi” mövzusunda Ankarada 1950-ci ilin 28 mayında etdiyi məruzədə belə demişdir: İkinci Dünya müharibəsi illərində “Azərbaycanlı hərbi əsirlərlə təmasda ola bildik. 1942 və 1943-cü illərdə Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyinin dəvəti ilə digər Qafqazda siyasi emiqrantlarla birlikdə Berlinə getdiyim zaman biri mənfi, digəri müsbət iki şeyə şahid oldum. Hitler Almaniyasının mövqeyi Qafqaziya məsələlərinə olan münasibətdə... mənfi idi... Lakin bu sırada fürsət taparaq Almaniyadakı Azərbaycanlı hərbi əsirlər ilə təmasda olmağa çalışdıq və buna qismən müvəffəq olduq 44 . M.Ə.Rəsulzadə 1943-cü ildə Berlində “Azərbaycan” adlı qəzet nəşr edirdi və bu qəzetin nəşrində hərbi əsirlərdən də iştirak edirdi. Müharibə illərində azərbaycanlı əsirlərin Türkiyədə qəbul edilməsini nəzərdə tuturaq M.Ə.Rəsulzadə “Əsrimizin Siyavuşu” əsərində yazmışdır: “Türkiyə Azərbaycanın sığınacaq yeridir.” Anadolu türklərinin 1941-45-ci illər müharibəsi dövrü əsir düşmüş və Türkiyəyə gələ bilmiş Azərbaycan türklərinə köməyi xüsusi tədqiqat tələb edən bir 43 Bax, Nəsiman Yaqublu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı, 1991, s.224. 44 Yenə orada, s.224. 100 mövzudur və heç şübhəsiz ki, bu mövzu tədqiq edilərək işıqlandırılacaqdır. Bununla belə əvvəlcədən demək olar ki, bu tədqiqat Türkiyə və Azərbaycan türklərinin tarixi dostluq ənənələrinin qırılmaz tellərlə bağlı olduğunu bir daha sübut edəcəklər. “Azərbaycan” qəzetinin redaksiyasında keçirilən görüşlərdə həmin əsirlər Azərbaycanda QPU və NKVD rejiminin ağırlığı, Bakıda əhalinin tərkibinin ruslaşdırılması və erməniləşdirilməsinə narazılıqlar haqqında söyləyirdilər. Belə söhbətlərin nəticəsi olaraq M.Ə.Rəsulzadə bu qənaətə gəlmişdir ki, nəsillər arasındakı mənəvi əlaqə qırılmamışdır. Aydındır ki, bu mühakimədə o, əsasən köhnə və yeni dövr mühacirlərinin siyasi baxışlarının müqayisəsinə əsaslanırdı. 1943-cü ilin 6 noyabrında Berlində Azərbaycan Milli Komitəsinin qurultayında (M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı ilə) azərbaycanlı əsirlərdən təşkil edilmiş legionun nümayəndələri də iştirak etmişdi. 1943-cü ilin sonunda M.Ə.Rəsulzadə Almaniyaya, oradan da Vyanaya getməyə məcbur olmuşdu. Faşist Almaniyası müharibədə məğlub olduqdan sonra M.Ə.Rəsulzadə yenidən Almaniyaya qayıtmışdı. Bu dövrdə Stalin hərbi əsirlərin geri qaytarılmasını tələb edirdi; çünki düşünürdü ki, bu əsirlərdən indi İngiltərə və Amerika hakim dairələri Sovet dövlətinə təsir etmək üçün istifadə edə bilər. M.Ə.Rəsulzadə hesab edirdi ki, bu əsirləri vətənlərində ölüm hökmü gözləyir və bunları xilas etmək lazımdır. Bu məqsədlə o Münhendə “Azərbaycan Demokrat Birliyi” adlı bir cəmiyyət yaratmışdı və 1946-cı ildə həmin cəmiyyət adından azərbaycanlı əsirlərə müraciət qəbul edildi. Bu müraciətdə deyilirdi: “Vətənə qayıtmağa tələsməyin, əsirliyə görə siz cəzalanacaqsınız. Ana Vətən Türkiyə də sizin arxanızdadır”. Bu müraciətin təsiri ilə əsirlərin bir hissəsi Türkiyəyə getməyə razı olmuşdu. M.Ə.Rəsulzadə 1947-ci ildə Ankaraya gəlmiş və 1948-ci ildən başlayaraq azərbaycanlı əsirlər Türkiyəyə gəlməyə başlamışdılar. Azərbaycanlı hərbi əsirlərin burada yerləşməsinə M.Ə.Rəsulzadə geniş köməklik etmişdir. Bəzi mənbələrdə 1948-ci ildə Türkiyədə 3680 azərbaycanlı əsirin olması göstərilir. Türkiyəyə gəlmiş bu əsirlərə mədəni xidmət etmək üçün M.Ə.Rəsulzadə 1949-cu ilin 1 fevralında (Ankarada) “Azərbaycan Kültür Dərnəyi”ni təşkil etmişdi. Həmin Dərnək 1952-ci ildə Ankarada Azərbaycan dərgisinin nəşrinə başladı. Bu dərgidə əsirlikdən gəlmiş mühacirlərin də məqalələri çap olunurdu. Bu sətirlərin müəllifi təxminən 25 il sonra (1975-ci ildə) Türkiyədə 12 günlük səfərdə olarkən, orada yaşayan qərib azərbaycanlılarda Vətən həsrətinin güclü olduğunu və bu həsrəti yaradan Sovet siyasi sisteminə qarşı onlarda nifrətin də güclü olduğunun şahidi olmuşdur. Azərbaycanlı əsirlərin böyük bir hissəsi xarici ölkələrdə, ilk növbədə Almaniyada həlak olmuşlar. Nəşr olunmuş bəzi yazılarda göstərilir ki, müharibənin ilk illərində Almaniyaya gətirilmiş hərbi əsirlərin içərisində olan bütün yəhudilər Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|