Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 88 azərbaycanlı könüllülərdən düzənlənmişdi. 249 15-ci topçu alayı iki Dağ topçu batareyası, bir səhra topçu taqımından (cəmi 12 top) ibarət olmuşdur. Əlavə hissələrə istehkam bölüyü, səhiyyə bölüyü, telsiz teleqraf taqımı, səyyar xəstəxana, orkestr, iaşə taqımı, iki ərzaq qolu aid idi. Cənub qrupu (Azərbaycan diviziyası komandan Cəmil Cahit bəy) iki tabordan ibarət olan 4-cü piyada alayı, üç süvari könüllülər alayı, bir səhra və bir dağ topu alaylarından ibarət olmuşdur. 106-cı Qafqaz piyada alayı digər hərbi hissələrə birləşdirildiyindən tərkibində bir piyada taboru qalmışdı. QİO bu tərkibdə Bakı uğrunda son döyüşə başlamışdır. 5.7. Müsəlman Korpusu və Qafqaz Ġslam Ordusunun say tərkibi Müsəlman Korpusunun strukturu təsdiq ediləndə onun tərkibində 30-40 min döyüşçünün olacağı nəzərdə tutulmuşdu. Hərbi mükəlləfiyyət görməyən, əhalisinin əksər hissəsi hərbi xidmətdə olmayan, zabit kadrları, silah və sursat sarıdan korluq çəkən ölkədə bu sayda qüvvəni təşkil etmək üçün azı 4-5 il vaxt tələb olunurdu. Əslində isə hərbi hissələrə ilk zabit və əsgərlər gələndə, az da olsa silahla təmin edilir və döyüşə göndərilirdi. Nəticədə 1918-ci ilin martında Müsəlman Korpusunun Azərbaycan ərazisinə səpələnmiş hərbi hissələri tərkibində 3 minə yaxın döyüşçü ehtimal ki, bir о qədər də erməni-bolşevik təcavüzünə qarşı mübarizə aparan ayrı-ayrı könüllü dəstələr olmuşdur. Bütün bu qüvvələr arasında yeganə yaxşı təşkil edilmiş hərbi hissə Tatar süvari alayı idi ki, onun da tərkibində 500-dən artıq döyüşçü var idi. 1918-ci ilin aprelində erməni-bolşevik qoşunlarına qarşı Maqalovun dəstəsində təxminən 2 min nəfər, İsmayıl xan Ziyadxanlının dəstəsində təxminən 3 min nəfər, Bakıdan çıxan könüllülər, Quba, Xaçmaz, Dəvəçi könüllüləri cəmi 1-2 min nəfər təşkil edirdilər. N.Qosiskinin göndərdiyi qüvvələrə polkovnik Cəfərov rəhbərlik edirdi. 250 Azərbaycanın qərb sərhədlərində - Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağda ayrı-ayrı könüllü dəstələr olmuşdur. Onlar Dro, Nzdex və Andranikin erməni dəstələrinə qarşı vuruşduğundan Bakı istiqamətinə cəlb oluna bilməzdilər. Pərakəndə halda, bir-birləri ilə əlaqəsi olmayan qüvvələr, əlbəttə ki, ordu sayıla bilməzdi. Azərbaycana gələn Nuru paşa yazırdı ki, Müsəlman Korpusunun uğursuzluqlarına baxmayaraq könüllülər toplanır. Onların sayı 1000-ə yaxındır. Bir çox yerlərdə əhali I Dünya müharibəsində rus ordusu tərəfindən əsir götürülmüş türk zabit və əsgərlərini azad etmiş və onlar yerli dəstələr təşkil etmişdilər. Bəzi yerlərdə belə dəstələrin tərkibində 2 minə yaxın könüllü vardı. 1918-ci ilin əvvəllərinə 3-cü ordunun tərkibində 45 min döyüşçü var idi. 251 Qafqaz İslam Ordusunun say tərkibini müəyyənləşdirərkən türk və Azərbaycan hissələrinin ştatlarına əsasən döyüşçülərin sayını müəyyən etmək doğru olmazdı. 5-ci Qafqaz firqəsində 330 zabit, 7403 əsgər (5277-si döyüşən hissələrdə) var idi lakin firqə Azərbaycana hissə - hissə gələrək elə döyüşlərə də hissə-hissə qatılırdı. Eləcə də Azərbaycan hissələrinin sayı döyüşlər nəticəsində azad edilən ərazilərin əhalisinin hesabına artırdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, ilk döyüşlərdən sonra orduda sadə say artımını həyata keçirmək qarşıya qoyulan əsas məqsəd deyildi, çünki toplananları silahlandırmaq, təşkil etmək, təmin etmək, öyrətmək lazım idi. Bütün bunlar isə tədricən həyata keçirilirdi. Sovet tarixçisi A.Kadişev QİO tərkibində azərbaycanlıların sayının 5 min nəfər olmasını göstərir. 252 Bolşevik-erməni, ingilis kəşfiyyatının məlumatlarını, eyni zamanda Osmanlı hərbi sənədlərini və mövcud tədqiqat materiallarını təhlil edərək M.Süleymanov sübut etmişdir ki, iyul ayında QİO tərkibində azı 4-5 min azərbaycanlı var idi. 253 Araşdırmalar göstərmişdir ki, artıq 1918-ci ilin iyun-iyul döyüşlərində ümumi sayı 10 min nəfər olan Qafqaz İslam Ordusunun 6 min döyüşçüsü osmanlı, 4 mini isə azəri türkü idi. 254 Sentyabrın əvvəllərində bu rəqəm daha da artmışdı. Belə ki, Nuru paşanın avqustun əvvəllərində həyata keçirdiyi struktur dəyişikliyi azərbaycanlıların sayının artmasına dəlalət edir. Ştata əsasən Azərbaycan piyada alayında 61 zabit, 249 Bu hissələrin quruluşu tərəfimizdən N.Yüceerin kitabında verilmiş tablo əsasında tərtib edilib (N.Yüceer. Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan harekatı. Ankara, 2002 tablo «Kafkas İslam Ordusunun 10 eylül 1918 kuruluşu». 250 Дарабади П.Г. Военные вопросы, с.109. 251 Enver Ziya Karal. Osmanlı tarihi. Cilt 5, s.527. 252 Кадишев А.Б. Интервенция, с.113. 253 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.168. 254 Allen V.E.D. ve P.Muratof. 1828-1921 Türk-Kafkas sınırındakı harplerin tarihi. Ankara, 1966, s.445. 89 2700 əsgər olmalı idi. Ştatların tam dolmamasını nəzərə alsaq belə təşkil edilmiş iki Azərbaycan diviziyası (ən aşağı rəqəmləri götürsək: hər biri 1000-1500 nəfərlik 7 piyada alay), iki süvari alay (hər birində 200-300 nəfər) və topçu hissələrində avqustun əvvəllərinə azı 8-9 min döyüşçü olmalı idi. Düşmən tərəfin (ingilis və erməni mənbələri) Bakıya hücum ərəfəsində Qafqaz İslam Ordusu tərkibində 14-15 min döyüşçünün olması haqqında məlumatları doğru hesab oluna bilər. Gəncədən Bakıyadək olan ərazilərdə yaradılmış postlar, hərbi məktəb, yerli dəstələr, Muğan qiyamçılarına qarşı dayanan könüllü dəstələrini nəzərə alsaq bu rəqəm daha da böyük olmalıdır. Üstəlik, Azərbaycanın qərb ərazilərindəki, həmçinin Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağdakı dəstələrin say tərkibi bu statistikaya daxil edilməmişdi. 5.8. Müsəlman Korpusu və Qafqaz Ġslam Ordusunun komandanhğı Müsəlman Korpusunun üzləşdiyi ən böyük problemlərdən biri zabit kadrlarının çatışmazlığı idi. Rusiya ordusu tərkibində onsuz da sayı az olan azərbaycanlı zabitlərin bir qismi I Dünya müharibəsinin cəbhələrində həlak olmuş (misal üçün, Nikolayev Hərbi Akademiyasını bitirmiş polkovnik Teymur Mirzə Məmmədəlibəyov kimi sərkərdə), bir qismi isə çar ordusunun zabitləri kimi bolşeviklər tərəfindən saxlanılmış və min bir əziyyətlə xidmət yerlərindən Azər-baycana qayıtmışdılar (misal üçün, məşhur sərkərdə tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov kimi). Elələri də var idi ki, rus imperatoruna sədaqət andı içdiyini və bu anda sona qədər sadiq qalacaqlarını bildirərək öz imperatorlarından ayrılmaq istəməmiş və onun taleyi ilə eyni tale yaşamışdılar (misal üçün, tam süvari generalı Hüseyn Xan Naxçıvanski kimi). Müsəlman Korpusunun komandiri Ə.Şıxlinski zabit kadrlarının çatışmazlığını hətta "çıxılmaz vəziyyət" adlandırmışdır. Belə vəziyyətdə Korpusa Azərbaycana müsbət yanaşan və könüllü olaraq Müsəlman Korpusunda xidmət etməyə razı olan qeyri-müsəlman zabitlər xidmətə qəbul edilirdi. Korpus yaradılarkən onun qərargah rəisi general-mayor Mençukov təyin edilmişdi. Rus zabitləri sayca Korpus zabitlərinin 65%-ni təşkil edirdi. Bu zaman onların əsas problemi Azərbaycan dilini bilməməsi idi. Azərbaycanlı zabitlərin min bir əziyyətlə xidmət yerlərindən vətənə qayıtması və burada xidmət etmək arzusu sayəsində tədricən 23 zabit toplanmışdı. Onların sırasında general-leytenant Əli ağa Şıxlinski, general - mayorlar X.Talışinski, Əmənulla Mirzə Qacar və Ağausubov, polkovniklər S.Əfəndiyev, Əliiskəndərov, Sədrəddin Mirzə Qacar, C. Şıxlinski, podpolkovniklər H.Səlimov, Xosrov Mirzə Qacar, S.Rəfibəyli, Ə.Qaytabaşı, Hacıbəyli, Məmmədov, Həmid xan, Nuh bəy, rotmistr C.Naxçıvanski, kapitan İ.İsrafilov və digərləri var idi. Əslən çərkəz olan polkovnik M.G.Tlexas da Müsəlman Korpusunda xidmətə qəbul edilmiş və sonralar Azərbaycan Ordusunda da xidmət etmişdir. Əslən gürcü olan polkovnik L.Maqalov və polyak Dunin-Marsinkeviç də Müsəlman Korpusuna qəbul edilmiş, ən çətin döyüşlərdə azərbaycanlı zabitlərlə çiyin-çiyinə vuruşmuşdular. Qeyri-müsəlman zabitləri hərbi xidmətə cəlb etməklə zabit çatışmazlığı problemi müvəqqəti olaraq aradan qaldırılsa da, unter - zabit (yəni zabitlə əsgərlər arasında olan kiçik komanda heyəti) və kiçik zabit kadrlarının çatrşmazlığını aradan qaldırmaq mümkün olmadı. Belə ki, məhz unter- zabit və kiçik zabitlər əsgərlərlə bilavasitə təmasda olur, onlara hərbi bilikləri öyrədir, hərbi vərdişlər yaradır, onları döyüşə aparır. H.Z.Tağıyev və Ş.Əsədullayevin oğulları, tanınmış Naxçıvanskilər, Qacarlar nəslinin nümayəndələri də Korpusda zabit kimi xidmət edərək, öz əsgərlərinin tam inamını qazanmışdılar. Komanda heyətinin aşağı təbəqəsi mütləq əsgərlərə eyni din, dil və etnik mənsubiyyətcə bir kökdən olmalıydı ki, əsgərlərin təlim-tərbiyə prosesi sürətlə aparılsın və onlarda öz komandirlərinə qarşı inam olsun. Sadə əhali sırasından toplanmış və ya könüllü olaraq orduya gəlmiş gənclər (əksəriyyəti savadsız və ya mollaxana təhsili ilə) çətin dərk eləyə bilərdi ki, onlara rəhbərlik edən və bolşeviklərə işləyən xristian rus zabiti onların düşməni olan xristian, rus komandirə qarşı axıra qədər vuruşacaq. Bu dövrdə eyni hadisələrdə milli, etnik, siyasi mübarizələr elə qarışmışdı ki, hətta ali savadlı, zəngin həyat təcrübəsi olan insanlar çaş-baş qalırdılar. Bunu yaxşı başa düşən Müsəlman Korpusunun rəhbərliyi qeyri-müsəlman millətlərdən kiçik komanda heyətini dəvət etməyin xeyirdən çox ziyan verəcəyini anlamış və başqa yol seçmişdir. Hərbi hissələri kiçik komanda heyəti ilə təmin etmək üçün hərbi kurslar və məktəblər yaratmaq işi həyata keçirilirdi. Hələ 1917-ci ilin iyulunda polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyev Yelizavetpolda hərbi kurs təşkil etdi və 150 nəfər gəncə hərbi işin ilkin vərdişlərinin öyrədilməsinə başladı. 1918-ci ilin əvvəlində Bakıda kadet məktəbi yaradıb milli zabit kadrlarının hazırlanması layihəsi tərtib edildi. 1918-ci ilin fevralın 6-da layihə konkret şəkil aldı: 1-ci müsəlman diviziyası nəzdində Bakıda "Milli hərbiyyə məktəbi" (rus-dilli sənədlərdə "Мусульманская школа подпрапорщиков") adı ilə hərbi məktəb yaradılmalı, bura 18-25 yaşlı gənclər qəbul edilib "yunker" kimi 3 aylıq kiçik komandir kursları keçməli idilər. 255 İmkanlar nəzərə alınaraq bir dəfəyə kursa 100 nəfər qəbul 255 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.48-49. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|