Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
98 görülür. 1917-ci ilin sonunda Mosulda 6-cı Ordunun komandanı olan Xəlil paşa Cənubi Qafqaz istiqamətində fəaliyyət göstərən Şərq ordular qrupunun komandanı təyin edilir. QİO-nun osmanlı hissələrinin döyüş fəaliyyətinə ümumi rəhbərliyi Xəlil paşa həyata keçirirdi. Bakıya son hücum ərəfəsində bilavasitə cəbhə xəttinə gələrək hücum planını yoxlamış, 14 sentyabr əməlyyatının dəqiqliklə həyata keçirilməsinə nəzarət etmişdir. Sentyabrın 16-da Bakının azad edilməsi şərəfinə Azərbaycan və türk hissələrinin birgə paradını qəbul etmişdi. I Dünya müharibəsi sona çatandan sonra Azərbaycana gələn Xəlil paşa Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında əlaqələrin yaradılmasında fəal iştirak edib. Ağır hərbi-siyasi vəziyyətdə olan, Antanta ölkələri ilə müharibə aparan Türkiyə Rusiyadan silah və sursat alır, əvəzində Xəlil paşa Azərbaycanda təbliğat apararaq XI Qızıl Orduya qarşı atəş açmamağı xahiş edir, bu ordunun tezliklə Azərbaycandan keçib Anadoluya gedəcəyini bildirirdi. 296 Azərbaycan parlamentinin 1920-ci il aprelin 28-də bolşeviklərin ultimatumunu qəbul etməsində Xəlil paşanın verdiyi vədlərinin böyük rolu olmuşdur. 1920-ci ilin sonlarında qeyri-rəsmi şəxs kimi, Moskva şəhərinə yollanaraq Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında müqavilələrin hazırlanmasında iştirak edən Xəlil paşa 1957- ci ildə vəfat edib. 297 Nuru paşa Killigil 1889-cu ildə İstanbulda anadan olub. 1906-cı ildə Nuru paşa İstanbulda yerləşən Kara Küvvetler hərb okuluna (Quru qoşunları hərbi məktəbinə) daxil olmuşdur. 1909-cu ildə məktəbi bitirən Nuru paşa 3-cü ordunun tərkibində olan piyada hissələrində xidmət etməyə başlayır. 1912-ci ildə 1-ci ordunun sıralarına keçirilən gənc zabit öz biliyi və geniş dünyagörüşü ilə seçilirdi. O,1914-cü ildə Osmanlı dövlətinin Avstriya-Macarıstan imperiyasının paytaxtı Vyanada yerləşən hərbi attaşeliyə təyinat alır. 1916-cı ildə döyüşən orduya göndərilən Nuru paşa Şimali Afrikada döyüşlərdə iştirak edib, Trablus cəbhəsində qazandığı uğurlar sayəsində Osmanlı dövləti, Almaniya və Avstriya-Macarıstanın bir sıra ordenləri ilə təltif edilib. 1916-cı ildə minbaşı (mayor), 1918- ci ildə yarbay (podpolkovnik) rütbəsinə layiq görülüb. 298 1918-ci il iyun ayının 4-də Azərbaycanla Osmanlı dövləti arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən Azərbaycana hərbi yardım göstərməyi öz boynuna götürmüş Osmanlı dövləti bu missiyanı həyata keçirməyi Nuru paşaya həvalə etdi. 299 Tapşırıqları uğurla yerinə yetirən Nuru paşa Azərbaycan xalqının böyük məhəbbətini qazanmışdı. Ümumi komandanlığı həyata keçirməklə yanaşı həlledici Qaraməryəm, Ağsu və Bakı döyüşləri də bilavasitə Nuru paşanın komandanlığı altında aparılmışdır. 1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanmış Mudros müqaviləsi ilə Osmanlı qoşunları Azərbaycandan çıxarıldı və ölkəyə ingilis qoşunları yeridildi. Lakin milli orduya malik olan Azərbaycan öz dövlətçiliyini qurmaqda davam edirdi. Azərbaycana sıx bağlanmış Nuru paşa Osmanlı dövlətinin parçalanmasına baxmayaraq Azərbaycandan uzaqlaşmaq istəmir və Batuma köçür. Lakin ona Azərbaycana gəlməyi qadağan etmiş ingilislər sərkərdəni Batum şəhərində həbs etdilər. Azərbaycan hökumətinin Nuru paşanı azad etmək təklifinə ingilislər cavab verdilər ki, bunun üçün ermənilər yazılı sürətdə bildirməlidirlər ki, o, ermənilərə qarşı heç bir qəddar hərəkət etməyib. İngilis komandanlığı yaxşı bilirdi ki, ermənilərin Nuru paşa barəsində söylədikləri uydurmadan başqa bir şey deyil, lakin onlar erməni xislətinə yaxşı bələd idilər. Doğrudan da, ermənilər Nuru paşanın qoşunları tərəfindən onlara qarşı hansısa bir cinayət işlənməsı barədə məlumat verə bilmədilər. Buna baxmayaraq ingilislər Nuru paşanı azad etmirdilər. Xalqımız Nuru paşanı öz xilaskarı sayır və belə münasibətlə barışmaq istəmirdi. Azərbaycan hökuməti və parlamentinə hansı yolla olursa-olsun Nuru paşanı azad etmək tələbləri daxil olurdu. Belə vəziyyətdə Nuru paşanın azad edilməsi Azərbaycan Cümhuriyyətinin əkskəşfiyyat rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlıya tapşırıldı. Onun adamlarının 1919-cu ilin yayında həbsxanaya basqını nəticəsində Nuru paşa azad edilərək Türkiyəyə keçirilir. Lakin Ərzurumdan yenidən Bakıya qayıdan Nuru paşa 1920-ci ilin avqustunda Dağıstana gəlir və sovetlərin hərb maşınının bütün Qafqazı zəbt etməsinin şahidi olur. Azərbaycanda baş verən hadisələri izləyən Nuru paşa ölkəmizin Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi xəbərini ürək ağrısı ilə qəbul etdi. Azərbaycanda sovetlərə qarşı üsyanlar başlayanda o, dözməyərək bura gəlmiş və üsyanlarda iştirak etmiş, Qarabağ antisovet üsyanının başçılarından biri olmuşdur. Üsyanlar yatırıldıqdan sonra sağ qalmış üsyançılarla bərabər Türkiyəyə keçən Nuru paşa gözlənilmədən Ankaraya çağrılır. Osmanlı 296 Мустафаев Ш.Письмо Хасан бека Агаева Энвер паше // «Зеркало», 28.04.2007. 297 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.21. 298 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.270-273 299 Süleymanov M. Qafqaz islam Ordusunun quruluş, haz.rl.q və səfərbərl.k vəz.y yəti, s.227 99 imperiyasının qalıqları əsasında Mustafa Kamal paşa Atatürk tərəfindən yenicə yaradılmaqda olan Türkiyə dövləti Avropa dövlətlərinin birləşmiş hərbi təcavüzü ilə üzləşmişdi. Təcili surətdə yeni ordu yaradılır və Atatürk hər yerdən köhnə osmanlı ordusunun təcrübəli zabitlərini bu işə cəlb edirdi. Nuru paşa ölkənin şərqində piyada diviziya təşkil etmiş və 12-ci piyada firqəsi adını almış bu hərbi hissə ilə Atatürkün İstiqlal savaşında iştirak etmişdir. Bu savaş nəticəsində türk torpaqları azad edilmiş və Türkiyə Cümhuriyyəti yaradılmışdır. 1923-cü ildə Nuru paşa general-leytenant rütbəsində istefaya çıxmış və İstanbul yaxınlığında poladəritmə zavodunun direktoru təyin edilmişdi. XX əsrın 30-cu illərində Türkiyədə soy adları tərtib ediləndə ögey qardaşı Ənvər paşanın şərəfinə "Killigil" soy adını götürmüşdür. II Dünya müharibəsi başlayanda Nuru paşa minaatan və əl qumbaraları istehsal edən zavoda rəhbər təyin edilir. Çətin hərbçi ömrü yaşamış bu şəxsin ölümü bütün Türkiyə tərəfindən kədərlə qarşılandı. O, 1949-cu ildə zavod laboratoriyasında baş verən partlayış zamanı həlak oldu. 300 Mürsəl paşa (Bakı) 1881-ci ildə anadan olub, 1898-1901-ci illərdə hərbi məktəbdə, daha sonra isə Hərbi Akademiyada təhsil alıb. 1904-cü ildən qoşunlarda xidmət etməyə başlayaraq, 1910-cu ildə Almaniyaya ezamiyyətə göndərilir. 1913-cü ildə alay komandiri, 1914-cü ildə isə briqada komandiri təyin edilir. I Dünya müharibəsinin cəbhələrində fərqlənərək 1915-ci ildə diviziya komandiri vəzifəsinə təyin olunmuş Mürsəl paşa ona verilmiş tapşırıqları vaxtı-vaxtında yerinə yetirirdi. 1918-ci ilin mart ayının 28-də 5-ci piyada firqənin (diviziyanın) komandiri təyin olunur, iyulda general rütbəsi alır. 1919-cu ildə ingilislər tərəfindən Batumda həbs edilən Mürsəl paşa tezliklə buraxılır və Türkiyəyə qayıdaraq İstiqlal savaşında iştirak edir. Atatürkün təşkil etdiyi yeni orduda korpus komandiri vəzifəsində çalışan Mürsəl paşa 1933-cü ildə tümgeneral rütbəsində istefaya çıxır. Ona soy adı götürmək təklif ediləndə "Bakı" soyadını götürür. Mürsəl paşa 1945-ci ildə İstanbulda vəfat edib. 301 15-ci piyada diviziyasının komandiri Süleyman İzzət bəy haqqında məlumat azdır. Azərbaycana gəlməzdən əvvəl yarbay (podpolkovnik) olan bu şəxsin rütbəsi QİO-nun tərkibinə qatılan bütün zabitlərin çinləri kimi bir pillə qaldırılmış və o, albay (polkovnik) rütbəsində Bakı əməliyyatında iştirak etmişdir. Dərbəndin və Port-Petrovskın alınmasında müstəsna xidmətləri olan diviziya sonralar Türkiyəyə qayıtmışdır. 1936-cı ildə Süleyman İzzət bəy öz xatirələrini "15 piyade fırkasının Azerbaycan və Şimali Kafkazyadakı harekatı və muharibeleri" adı ilə nəşr etdirmişdi. 302 Qafqaz İslam Ordusunun osmanlı hissələrinin alay və tabor komandirləri barəsində də məlumat azdır. Yalnız 9-cu Qafqaz piyada alayının komandiri Cəmil Cahid bəy barəsində məlumat nisbətən ətraflıdır, bu da onun sonralar Türkiyə hərb sistemində yüksək vəzifələr tutması ilə bağlıdır. 303 Cəmil Cahid bəy 1883-cü ildə anadan olmuş, I Dünya müharibəsində iştirak etmişdir. Azərbaycan hüdudlarını keçən ilk Osmanlı hərbi hissəsi 9-cu Qafqaz piyada alayı idi və ona minbaşı (mayor) Cəmil Cahid bəy rəhbərlik edirdi. Gəncə ermənilərinin tərksilahını həyata keçirən alay sonrakı döyüşlərdə, о cümlədən Bakının azad edilməsində fəal iştirak etmişdir. Bakıya hücum zamanı Cəmil Cahid bəy Qərb qrupuna rəhbərlik edirdi ki, burada bir neçə Azərbaycan və Osmanlı hərbi hissələri var idi. 1-ci Azərbaycan diviziyası Qarabağa göndəriləndə onun tərkibinə təcrübəli 9-cu Qafqaz piyada alayı da qatılmışdır. Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə Osmanlı qoşunları Azərbaycanı tərk edəndə Cəmil Cahid bəy artıq albay (polkovnik) rütbəsində idi. Atatürkün başladığı İstiqlal savaşına qatılan Cəmil Cəhid bəy 5-ci piyada firqəsinin komandiri təyin edilir. Bu vəzifədə general rütbəsinə layiq görülən, döyüşlərdə fərqlənən sərkərdə yeni Türkiyə ordusunun qurulmasında yaxından iştirak edir. 1940-cı ildə o, Cümhuriyyətin Jandarm qüvvələrinin komandanı, 1943- 1946-cı i llərdə 1-ci Ordunun komandanı vəzifələrində çalışmış, 1946-1947-ci illərdə isə Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Müdafiə naziri olmuşdur. Cəmil Cahid bəy 1956-cı ildə vəfat edib. 5.9. Müsəlman Korpusu və Qafqaz Ġslam Ordusunun silah və hərbi texnikası Milli Azərbaycan hissələrinin yaradıldığı andan üzləşdiyi əsas prob-lemlərdən biri müasir silahların çatışmazlığı idi. Müsəlman Korpusunun komandanı general-leytenant Ə.Şıxlinski öz xatirələrində yazırdı ki, "bizim əlimizdə silah, cəbbəxana... yox idi". Əgər ərzaq və paltar 300 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.272-273. 301 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.228. 302 Yenə orada, c.2, s.358. 303 Yenə orada, c.1, s.282. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|