Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

95 
 
məni darmadağın etmiş, qənimət kimi 1 təyyarə, 24 top, 60 pulemyot, çoxlu sayda atıcı silahlar ələ keçirmişdir. 
Denikin  təhlükəsinə qarşı Bakı  ətrafında yaradılan istehkamların  inşasına Səlimov da  cəlb olunmuşdu. 1920 il 
martın 22-də, Novruz bayramı axşamı Ermənistan silahlı qüvvələri və qiyamçı ermənilər Şuşa, Laçın, Xankəndi, 
Xocalı  və Əsgərana hücum etdilər. Qarabağa göndərilən Səlimov teleqramda    yazırdı:     "Təkrar    edirəm, 
məsələ çox ciddidir, artıq Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağda    müharibə    gedir". Hərbi  nazirinin  
əmri ilə tərkibində 20 minə yaxın əsgər və zabiti olan Qarabağ Ərazi Qoşunları təşkil edilmiş, H.Səlimov isə ora 
komandan  təyin  edilmişdir.  Təpədən  dırnağadək  silahlanmış  düşmən  hücumunun  qarşısı  alındı,  müdafiə 
döyüşlərində qarşı tərəf ağır itkilər verdi. Azərbayhuriyyəti generalı paltarında. Azərbaycan hissələri aprelin 3-
də əks hücuma keçdi. 12 günlük ölüm-dirim döyüşlərində erməni qüvvələri darmadağın edildi. Qarabağın bütün 
məntəqələri  üzərində  yenidən  üçrəngli  bayrağımız  dalğalanırdı.
281
  1918-20-ci  illərdə  Milli  Azərbaycan 
Ordusunun yaranmasında əvəzsiz xidmətləri olan general Səlimovun şöhrəti Qarabağ döyüşlərindən sonra bütün 
Azərbaycanda yayıldı. 1920-ci ildə Azərbaycan Sovet Rusiyası qoşunları tərəfindən işğal edildi. Bolşeviklər ilk 
növbədə Milli Ordumuzun zabitlərini məhv etməyə başladılar. Təqib olunan minlərlə ziyalımız Türkiyə, Fransa 
və  Almaniyaya  mühacirətə  getdilər.  Səlimov  isə  Azərbaycanda  qaldı.  1920-ci  il  sentyabrın  1-də  həbs  olunan 
Həbib bəy Səlimov 1920-ci il dekabrın 30-da güllələndi.
282
 
Podpolkovnik Xosrov Mirzə Qacar I Dünya müharibəsində Şimal draqun alayının komandiri vəzifəsində 
iştirak etmiş, Müsəlman Korpusu yaradılanda süvari hissələrin təşkili ilə məşğul olmuş, Əlahiddə Azərbaycan 
Korpusunda  3-cü  Şəki  süvari  alayının  komandiri  olmuşdur.  1919-cu  ilin  aprelində  polkovnik  rütbəsinə  layiq 
görülən Xosrov Mirzə Lənkəran əməliyyatında və Qarabağda gedən döyüşlərdə iştirak etmiş, süvari diviziyanın 
komandir müavini vəzifəsinə təyin olunmuşdur. 1920-ci ilin mayında Gəncə üsyanının rəhbərlərindən biri olan 
Xosrov Mirzə üsyan yatırılandan sonra Türkiyəyə mühacirət etmişdir.
283
 
Podpolkovnik  Səməd  bəy  Rəfibəyli  1892-ci  ildə  anadan  olmuş,  Tiflis      kadet      korpusunu      bitirdikdən 
sonra  Qafqaz  sərhəd  alayında  xidmət  etmiş,  bölük  komandiri  vəzifəsinədək  yüksəlmişdi.   Müsəlman  Korpusu 
yaradılanda  1-ci  Bakı  alayında  bölük  komandiri  kimi  xidmətə  başlayan  Rəfibəyli  Azərbaycan  dəmir  yolu 
müvəqqəti  hərbi  komissarı  təyin  edilir.  Qoşunların  və  sursatın  çatdırılmasında  dəmir  yolunun  əvəzsiz  rolunu 
nəzərə alaraq onun mühafizəsinə və normal iş rejiminin təmin edilməsinə böyük diqqət yetirirdi. Sonra QİO-da 
süvari  bölüyün  komandiri  vəzifəsində  xidmət  edən  Rəfibəyli  bir  sıra  döyüşlərdə  iştirak  etmişdir.  Türklər 
Azərbaycanı  tərk  edəndən  sonra  1-ci  piyada  di-viziyasında  tabor  komandiri,  Qarabağ  döyüşlərində  Şirvan 
piyada  alayının  komandiri  vəzifəsində  çalışan  podpolkovnik  Səməd  bəy  1920-ci  ilin  əvvəlinə  süvari  alayın 
komandiri  təyin  edilir.  Bolşeviklərin  hakimiyyəti  ilə  razılaşmayaraq  o,  Türkiyəyə  keçir,  burada  İstiqlal 
savaşında  fəal  iştirak  edir,  süvari  alayın  komandiri  vəzifəsinə  yüksəlir.  Türkiyə  Cümhuriyyətinin  orden  və 
medalları  ilə  təltif  edilən  Səməd  bəy  Əbdülsəməd  Sayğın  adını  götürür.  Hərbi  xidmətini  davam  etdirərək  o, 
1948-ci ildə general rütbəsinə layiq görülüb. 1980-ci ildə İstanbulda vəfat edib.
284
 
Podpolkovnik Əbdülhəmid bəy Şərif bəy oğlu Qaytabaşı 1888-ci ildə anadan olmuş, hərbi təhsil almış və 
I  Dünya  müharibəsində  iştirak  etmişdir.  Azərbaycana  podpolkovnik  rütbəsində 
gələn Əbdülhəmid bəy Müsəlman Korpusunda xidməti zamanı polkovnik rütbəsinə 
layiq  görülmüşdür.  1918-ci  il  avqustun  20-də  Nuru  paşanın  əmri  ilə  QİO-
 
nun 
qərargahına  təyin  edilən  Qaytabaşı  (əmrdə  o,  Həmid  bəy  Qaytabaşı  kimi 
göstərilib)
285
  təşkilatçılıq  qabiliyyətini  nümayiş  etdirmişdir.
 
Sonralar  Azərbaycan 
Ordusunda  növbətçi  general  vəzifəsini  icra  edən  Əbdülhəmid  bəy  1919-cu  ilin 
iyununda  general-mayor  rütbəsinə  layiq  görülmüşdür.  Azərbaycan  Ordusunun 
təşkili  və  fəaliyyətində  böyük  əməyi  olan  Qaytabaşı  1920-ci  ildə  bolşeviklər 
tərəfindən güllələnmişdir.
286
 
Podpolkovniklər  Hacıbəyli,  Məmmədov,  Həmid  xan,  Nuh  bəy  barəsində 
ətraflı  məlumat  toplamaq  mümkün  olmayıb.  Məlumdur  ki,  onlar  Qafqaz  İslam 
Ordusu tərkibində vuruşduqları zaman 1918-ci il sentyabrın 3-də imzalanmış əmrə 
əsasən Osmanlı dövlətinin müxtəlif orden və medalları ilə təltif edilmişdilər.
287
 
Rotmistr Cəmşid xan Naxçıvanski
288
 1895-ci ildə anadan olub, Tiflis  kadet korpusunu  və Yelizavetqrad 
süvari məktəbini bitirib. 1915-ci ilin martından Tatar süvari  alayında xidmətə başlayan  gənc zabit döyüşlərdə 
fərqlənmiş, "Qızıl silah" və "əsgər" Georgi nişanı ilə təltif edilmişdir.
289
 1917-ci ilin sonunda Tatar süvari alayı 
                                                           
281
 Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.408-412. 
282
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.336.
 
283
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.93.
 
284
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.299.
 
285
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusu, s.154. 
286
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, cild 2, s.143.
 
287
ATASE, k.3821,d.15, f.57.
 
288
Cəmşid Naxçıvanskinin xidmət siyahısı ilə tanış olmaq imkanı yaratdığı üçün Faiq Qocayevə öz dərin təşəkkürümüzü bildiririk.
 
289
Нагдалиев Ф.Ф. Ханы Нахичеванские в Российской империи. Москва, 2006, с. 271-272. 314- 319; Иванов Р.Н. Именем Союза, с.91-101. 

---